OSOO HIN DHALATIIN DU'UUF ERGA DHALATANI DU'UU

Namoota erga du'anii waggaa 200 ol ta'an har'agaruu seenaan isaanii anaafi si warra lubbuun jiran caala kan dubbatamu baay'eetu jiru.

Namootni bayayeen du'anii jiratan.namootni baayyeen immoo osoo jiranii du'an.jiraachuun jirra jechuu miti.du'uum awwalamuu miti.awwaalamuunis du'ui irra baay'ee caala.nama hiikno jireenyaa galeef jiraachuunis du'uunis bu'aa qaba.namni hiikni jireenyaa hin galleef jiraachuun isaa jirraa qofaadha.Dubartii abbaan manaa ishee seenaa dalaugu jalqabee osoo hin xumuriin du'ee tokkotu turte.aabban manaa ishee hojii jalqabee osoo hin xumura isaa ijaan hin argine.garuu gaafa jalqabee akkamitti akka xumuruu qabu beaek.ijaan garuu osoo hin argiin du'ee.Haati manaa isaa garuu hojii inni jalqbee sana akkuma inni yaadetti galmaan geesse.gaafa hojiin isaa sun xumurame namoonnikumaatanim eebba isaa irratti argaman,dubariitn kun akkas jette"Abbaan manaa koo fooniin du'ee,hojii ija qbauun dhaloota kanaaf hafe."jette.argitanii!namni kun fooniin du'eera.dhalatee du'eera.osoo hin dhalatiin du'uu jechuun wanta hojjechuuf dhalatan osoo hin hojjetiin du'uu jechuudha.

Hiikaa jireenyaa yoo wallaaltee immoo akka piroofeesera baayyee baratee garuu hanga nama kutaa tokko baratee waan hin fakkatneef guyyaa tokko barataa isaa tokkoof qabxii 'F'jedhamu kenneef.Barataan kun abdii kutachuu irraan kan ka'e guyyaa tokko haala mijataa ilaallatee biiroo niacmha piroofeesera jedhamu kana seenuun har'a asumaattin si ajjees jechuun itti dhaaddate.piroofeeserri kunis itti kolfuun deebii isa irraa hin eegamnee akkas jechuun dubbate,"Duris natti toleen jiraachaa jira sitti fakkatee,yoo onnee qabaatte na ajjeesi"jedeh jedhama.

Argitte?Namichi kun duris nama isa ajjeesu dhabe malee du'a eeggataa ture jechuudha.

ISTIROOKII – Stroke

Hammi isaan barbaadaniifi dhabanii turuu danda’an/dandamatan garagara ta’ullee, qaamoleen keenya dalagaa isaanii hojjachuuf ‘Glucose (fi wontoota dalagaa qaamaaf barbaachisan)’ fi ‘Oxygen’ barbaadu. Gulukoosiif oksijiinii ammo karaa dhiigaatiin argatu. Dhiiga ammoo karaa hidda dhiiigatiin argatu. Dhiigaa argachuu dhabuun Sammuu: hiddi dhiigaa gara sammuu deemu cufamuu, hudhamuu fi sababa dhiigni sammuu keessatti jigeef dhiiga gahaa ykn dhiiga aragachuu dhabuun, akkasumas dhiibbaan kana irraa qaama sammuutti dhufu kun ISTIROOK jedhama.

ISTIROOKIIN dhiiga ititeen ykn cooma hidda dhiigaa irraa fottoquun cufamuu fi haalaan dhiphachuun (hudhamuun) hidda dhiigaa gara sammuu ykn qaamaa sammuu deemu (Ischemic Stroke) fi hiddi dhiigaa sammuu cituun ykn jigsuun dhiigni sammuu kessatti dhangala’uu (Hemorrhagic Stroke) irra ta’uu danda’a. Gosti ISTIROOKII lamaan kun yaalli isaanii garagara (faalla wolii) fi akkasumas wontootni isaaniif nama saaxilanis gargaruma haga tokkoo qabu. 

Dhiigni gara sammuu ykn kutaa sammuu deemuu yeroo xiqqoof ykn yeroo gabaabduuf irraa dhaabatee deebi’uun (Transient Ischemic Attack) ammoo mallatoo sa’aa muraasa keeessatti mul’ate badu mul’isuu danda’a. 

Mallatoolee ISTIROOKII:

* Dubbachuu dadhabuu. Arrabni nama hihidhamuu.

* Wanta namni biraa jedhu hubachuu dhabuu.

* Tasa qaamnii cinaa tokkoo: fuula, harkaa, fi luka sochosuu dadhabuu.Cinaan sun guutuun guututti laamshayuu (Paralyze) ta’uu. 

* Ijji Cinaa tokko ykn lachuu ilaalu dadhabuu, itti dimimmisuu ykn guutuun guututti arguu dhabu. 

* Bowwoo hamaa ta’e tasa namatti dhagahamuu. Keessattu mallatoolee armaan olitti eeraman wojjiin haqqeen, lafti namaan maruun, fi yeroo muraasa booda of wollaaluun. 

* Deemuu dadhabu. Tasa madaala ofi eegu dadhabuu. 

Maatii,fira fi hiriyyaan keenya ISTIROOKII qabate/godhate jenne yoo shakkine:

*Akka seeqatu gaafachuun,ciinaan fuula tokko kaan wajjiin seequu dhabuu ykn gadi bu’uu ilaaluu.

*Harka lachuu akka olfuudhu/ol kaasu gaafachuun, harki ciinaa tokko olfudhuu dadhabuu ykn olfuudhee gubbaa irratti qabuu dadhabuu isaa ilaaluu.

*Akka jecha tokko irra deddebi’e jedhuu gaafachuun,jijjirama fi sirritti jechicha jechuu dhabuu isaa ilaaluu.

*Yoo mallatoo sadan kana mul’ise hatattamaan otoo turtii kamuu hin godhin dafanii mana yaalaa (Hospitaala) fiduu. 

Wontoota carraa ISTIROOKIIn qabamuu ol kaasan:

- Ulfaatinna gar malee guddaa ta’e qabaachuu

- Sochii qaamaa gochuu dhabuu

- Alkoolii haalaa ol baay’isanii dhuguu

- Dawaa nama si’eessu, hadoochu ykn mirqaansu kan akka Cocaine (Kokeyinii fa’a fayyadamuu

- Dhiibbaa dhiigaa haalaan ol ka’aa ta’e

- Sigaaraa aarsuu

- Haammi Koolestiroolii ol ka’e ta’e qabaachu

- Dukkuba Sukkaraa haalaan to’achuu dhabuu

- Dhukkuba Onnee (Dadhabuu Onnee ykn dhahannaa Onne wolhinsimne ykn sirri hin taane) qaabachuu

- Amma dura ISTIROOKII qabachuu ykn maatiin dhiihoo keenya isaan hubamuun

- Dubara caalaa dhiira irratti hedduminaan mul’ata.

- Keessattu Umriin keenya woggaa/ ganna 55 ol ta’uun

Wontootaa carraa ISTIROOKIIN qabamuu ol kaasaniidha.

Xaxawwan ISTIROOKII irraa dhufan:

Mallatooleenifi Xaxawwan ISTIROOKIIn fiidu qaama Sammuu miidhame irratti hunda’a. Akkasumas sadarkaa miidhama qaama Sammuu san irratti hunda’a.Xaxawwan kanniin keessaa:

* Qaamni cinaa tokkoo: fuulli, harkii fi lukti laamshayee (paralyzed) ta’e hafuu.

* Dubbachuu dadabuu. Nyaata liqimsuu dadhabuu. Barreessuuf dubbisuu dadhabuu. Waan dubbatame hubachuu dhabuu. 

* Waan amma dura ture guutun guutuutti ykn irra jireessaan irranfachuu ykn dagachuu. 

* Waa hubachuu, qaayyabachuu, madaaluufi dandeetii yaadaa fi murtee sirri qabaachuu/ dabarasuu dhabuu.

* Siree irratti hafuu. Qaama dhiqaachuuf, uffata jijjirachuuf, nyaata nyaachufii kan kana fakkaataniif deggarsa nama biraa barbaaduu. 

* Wontoota/xaxawwan kanaan wolqabatee yaada’uu fi cinqamuu irraa Muukuu sammuuf(Depresion)saaxilamuu.

ISTIROOKII akkamiin ofi irraa ittisna ykn carraa isaan qabamuu hirdhifna: 

* Wontoota carraa ISTIROOKII dabalan keessaa tokko dhiibbaa dhiigaa ol ka’aa ta’edha. Hordooffii gahaa gochuun dhiibbaa dhiigaa keenya to’achuun carraa ISTIROOKIIn hubamuu haalaan xiqqeessa.

*Hamma Koolestiroolii fi coomaa qaamaa keenya hirdhisuu. Kana gochuuf nyaata akka coomaa, foon diimaa, dhadhaa, kallee, fi nyata haphefamanii gurguraman kan koolestiroolii qaban yeroo hunda/ baay’isanii nyaachuu dhabuu/dhaabuu. 

*Sigaaraa aarsuu dhabuu/dhaabuu.

*Dhukkuba Sukkara yoo qabaanne hordoffii gahaa gochuun to’achuu.

*Ulfaatinna garmalee guddaa ta’e yoo qabaanne hirdhisuu. Ulfaatinna hojja keenyaan wol madaalu qabaachuu.

*Fuduraaleef kuduraalee gara garaa nyaachuu

*Sochii qaamaa hargansuu barbaadan/nama hargansiisan haala idile ta’een hojjachuu. 

*Hamma Alkoolii dhugnu xiqqeessu (Biiraa lamati) ykn guutumaan gutuutti dhiisuu.

*Dawaa nama si’eessan,hadoochaan ykn mirqaansan Ashiishii,Cocaine fa’a fayyadamuu dhabuu.

Horaa bulaa deebanaa!

WANTOOTA BU'UURA JAALALA DHUGAA TA'AN MURAASA

 

1,Amanamummaa

2,Obsaa

3,Dhugaa dubbachuu

4,Waliif hubachuu

5,Yeroo waliif kennuu

6,Nama of jidduu galchuu dhiisuu

7,Ejjannoo qabaachuu

8,Boriif yaaduu

9,Fedhii walii eeguu

10,Keessaa walii beekuu

11,Iccitii walii eeguu

12,Dubbattee amansiisuu

13,Uumaa ofii sodaachuu

14,Wal kabajuu

15,Yeroo hundaa walittii gammaduu

Yeroo jaalattuu yeroo kamuu onnee lama qabaadhuu maaliif yoo jattee tokkon yoo kuftee kan hafeen dhaabbattee kaataa garuu amanamaa tahii

Yeroo kamuu ofii kee ol nama hin jaalatiin maaliif yoo jattee namni jaalattee yoo si dhiisee deemee ofii keef dandamachuu dadhabdaa.

Jaalala keessaattii yeroo kamuu amanamaa tahii maaliif yoo jattee dhugaan kee guyyaa tokko ifa baatii

Jaalalaan nama tokko illee hin midhiin maaliif yoo jattee garagaltoo tahee boruu midhamtaa

Jaalalaan fayadamtee nama hin sobin maaliif yoo jattee boruu of duuba deebi'ee ati sobamtaa

Osoo hin jaalatiin siin jaaladha hin jedhiinin maaliif yoo jattee umriin nama bakka tokko hin dhaabbatuu yeroo duraa hin gubiin.

Sobaan jaalalaan siifin du'aa hin jedhiniin maaliif yoo jattee sobaa si fakkeessaa.

Dubartii kammiyyuu wanta tokkon illeen hin midhiin maaliif yoo jattee haatii tee dubartii dha.

Garaan osoo hin taanee onneen nama jaaladhuu maaliif yoo jattee jaalallii garaa deemee galma hin gahuu

Jaaladhuu jaaladhuu jaaladhuu jaaladhuu jaaladhuu jaaladhuu jaaladhuu hunda nama garuu onnee tee tokko qofaaf kennii.

GUDARII AMBOOTTAN DARBAA

 

Gudariin Amboottan darba

Nattii odeessa warri Baakkoo

Yaadnikee nabuuse sarbaa

Nabobeessa mar'immaankoo

Naqamterraa garbuun marge

Ani Arjoon xaafii haama

Guyyaa ijaan yoon si arge

Halkan abjuunan siwaama

Qofaa taa'een mataa raasa

Yaadee yaadee yaada kuusee

Garaatu siif nadhamaasa

Siif kiilookoon gadi buuse

Taatee addaa natti fidee

Qaawwa lilmoo naseensisa

Doonii eeguuf obsuu didee

Bishaanirra nadeemsisa

Lamaccaccee naguggubde

Akka afuura gafarsaa

Onneenkoo siif nadhukkubde

Moo lubbuukoon of dabarsa

Hidditee nakeessa kaata

Akka kanniisa gaaguraa

Dhangalaatee narra yaata

Akka hadiida baaburaa

Anaaf hanga geessu geessa

Siidaa jaalalaa ol dhaabdee

Onnee kiyya keessa teessa

Suuqa dhoksaa kortee yaabdee

Karaa ati baatun eega

Barii lafaa bulee ka'ee

Jaalala keetu nareeba

Alangaa fi ulee ta'ee

Jedhee yeroon sittimadhu

Cirii soqi kichuu aarii

Jaalalumaan nasimadhu

Anaaf ta'i michuu gaarii

Gaafa sana narraa gala

Akka huummoo kanan aadu

Lapheekoo naaf jiisuu mala

Guggubee inni nawaadu

Michoomakee cimsuun ala

Anis hamaa siif hin yaadu

#Dhokadheen

Si keessa of barbaada!

Hangan of yaaduun ol

Baayyiseen si'in yaada

Haala kam keessattuu

Hin dhokattu na duraa

Sirraa fagoo jiraadhus

Yaadni kan koo si bira!

Ofi koorra fagaadheen

Adamoo kan keef fiiga

Jireenya kee jiraachuuf

Jireenya kan koo diiga!

Ati garuu tasaa beektu

Siif jecha of dhabuuko!

Bira qabee sitti himuus

Siif galle guyyaa tokko!

Amma garuu natti cime

Humna koo ol natti ta'e

Jaalala koof bakka laatu

Onneen kee naaf na'ee!

KOPHEE MEEQA MANAA QABDA?

Seenaa dargaggeessa waggaa 23 tokko dubbiseen gaaffii hedduu mataa kiyya keessatti keessummeesse. Konkolaataa meeqa qabduu? Jedhee Yoon isin gaafadhe, hundi keessan akka natti gadditan waanan beekuufan gara Kophee meeqa qabduu jechuutti gadi isiniif bute. Addunyaan kuni akka tokkodha. Akka tokko kan ishee godhe immoo namuma isheerra jiraatudha malee jallachuu sirna uumamaa ishee mudateen miti. seenaa namoota qabeenya olaanaa qabatanii, qabeenya uumamaa uumaan nama hundaaf qixa hiretti ofii isaanii gar malee fayyadamanii dhaloota immoo mana hidhaa Hiyyumaa keessatti adabanii isiniif qooduu jaladheera. 

seenaa dargaggeessa tujaara konkolaataa akka jabbii qehee sooressaatii burraaqaniitti balbala isaatti walitti qabatee kan nu ilaalchisudha. Waahee dargaggeessa kanaa obsaan dubbisaa! 

Dargaggeessa Los Angeles,California tti dhalatedha. Maatii mootota Eeshiyaa keessaa dhalate. Abbaan isaa obboleessa Sulxaan Mootii Birunaahiiti.Maqaan dargaggeessa kanaa Faiq Jefri Bolkiah jedhama.Akka lakkoofsa warra Awurooppatii dhuma bara 1998 dhalate.Amma Umuriin isaa ganna 23 yeroo tahu.Taphataa kubbaa miilaati.Taphattoota kubbaa miilaa taphatan keessaa qabeenyaan kan bukkee isaa dhaabbatu hin mul'anne. Inni Sooressicha kubbaa miilaa bara kanaa Cristiano Ronaldo tiin illee harka 19 isa caala. Konkolaataawwan moodelli isaanii barbaadamoofi qaalii tahan walumatti kuma lamaaf dhibba sadii (2,300) qaba.

Qabeenyi isaa bara kanaa Doolaara Biiliyoona 20 ($20B) dha. Mucaan dargaggeessaa kuni waggaa 23 ffaa isaatti nama qabeenya kana hundaa qabudha. Qabeenya kana hedduusaa akka maatiirraa dhaaletu himama.  Kan nama ajaahibuufi shamarran hedduufimmoo dorgommii hamaa tahe immoo mucaan kun fuudhuu mitiitii jaalallee illee dhabuu isaati. Amma guyyaa hardhaatti jaalallee kan jedhamtu illee isa bukkeetti argamtee hin beektu. Baga gammaddan shamarran hedduun keessan! Maaltu beekaa? Tarii akkuma Aster gajjallaatii kaatee mootiitti heerumte, atumtuu asii kaatee mucaa kanatti heerumuu dandeessa. Silaa jaalalli qaata luka qullaasaa biyyaa bade. 

Dargaggeessi kuni konkolaattota Moodela garaagaraa qaba. Konkolaattonni kun warra akka adunyaatti sooressaan adamsamanidha. Vitz asii mandara keessa darbaa nama dhowwattu miti.Spokiyo isaanii tokkittiitu Vitz cimdii bita.Rolls Royce qofa 600, Mercedes-Benz 570, Ferrari 450, Bentley 380 akkasumas konkolaattota gara biraa 300 qaba.Walumaa galatti dargaggeessi ganna 23 kun konkolaattota 2,300 qaba. As biyya keenyatti; dargaggeessi Kophee Biraandiiwwan beekamoo keessaa sadii qabaannaan dhugumaan waan guddaadha.Kopheewwan guutummaa addunyaatti beekaman keessaa sadii afur qabaannaan milkiidha. 

Guutummaa addunyaatti kopheewwan jaalatamoon kanneen kanadha.Nike,Reebok, Adidas, Puma, Bata,New balance, Woodland, Sketcher, Peter England fi Vans dha.Dargaggeessi kanneen keessaa kophee tokko tokko qabu, akka waan milkaahaa taheetti ilaalama nubiraa! Kuniyyuu umurii 23 tti waan namaaf milkaahu miti. Faiq Bolkiah n garuu nama mana gar malee qaalii keessa jiraatu, konkolaattota kuma lamaaf dhibba sadiimmoo mooraa isaa keessa dhaabbachiisee qabudha.

Ofitti deebihaatii waan manaa qabdan of gaafadhaamee? Ati waan dadhabaa taateefii kan waan nyaattee bultuufuu waldhaansoo qabaa jiraattu? Waan hin dhamaaneefii kan jiraachuuf jettee halkaniif guyyaa hiriira taaksiidhaan mataan si cabu?  Osoo oliif gadi fiigdee hojii barbaadduu mitii kopheen tokkittiin ati qabduyyuu fuulduraan afaan bantee Qurxummii kiyyoon qabe kan fakkaatteefii? Waan ati dhibaahaa taateefii kan Konkolaataa bitachuun sitti ulfaateefii? Lakki situ dadhabaa tahee, dhama'uus dideef miti. Qabeenya dachee kanaatu, dafqa namoota hedduutu harka namoota muraasaa jiraafidha. Kunoo konkolaataa tokkittii nuyi akka waan guddaatti ilaallu, warri qaban immoo 2,300 balbala dhaabanii kan ittiin deemanuu wallaalan! 

obbolootni dachee kana irra jiraachuuf wal'aansoo osoo gootanii kan isinitti ulfaatuufii sababoonni akkas akkasii waan jiraniifidha.Gahee kee,qooda Waaqayyo akka itti jiraattuuf siif kennetti  Kan jiraachaa jiru qaama biraadha.Dadhabummaa ati qabdu osoo hin tahiin warra abba yerootu akka kanaa godhee lafa irra jiraachuu nama jibbisiise.Hiyyeessi tasumaa birmaduu jedhamuu hin dandahu.Yoo ammamuu birmadummaa isaa labsate,jiraachuuf jedhee garuu dhaqee sooressatti of gata!Yeroos birmadummaa qabu daldaluu isaati.Jiraachuuf immoo waan hedduutu raawwatama! 

Olaantummaan sooressootaa olaantummaa hin qeeqamnedha.Biyya  lafaa kana irratti sooressi bara kamuu kabajamaadha.Hiyyeessi immoo bara kamuu salphataadha.Waaqa malee eenyu hiyyeessa jaalataa? Uumamuu lafaa kaasee amma hardhaatti, boorus bara kamuu olaantummaan sooressaa  inuma jiraata. Yoos barri maal nutti hammaateree? Kan lafatti hammaate Seexana caalaa,sooressadha.Waan ittiin jiraatamu yoom dhibeeti dhaloonni "Baratu hammaate!"Jechaa jiraataree? Barri gonkumaa hin hammaanne. Kan hammaatee hammina labse Namadha! 

KALEESSA FAYYISAAKEE HAR’A GARUU ABBAA MURTII KEETI SEENAA_GADDISIISAAF BARSIISAA

Intalli durbaa kun guyyaa tokko yakka cimaa hojjattee mana murtii dhiyaatte. Adabbiin yakka isheen hojjatteef kennamu silaa hidhaa umrii guutuu ture. Isheenis yakka hojjatte kanatti baayyee gaabbitee, adabbii ishee eegachaa jirus dursitee yaaddee baayyee dhiphattee bohuu jalqabde, namni ishee gargaaruu danda’u garuu hin turre.Mana murtii keessatti yeroo maqaanshee waamamus imimmaan buustee bohuushee ittuma fufte.Maatiinii fi firootnishees ishee duukaa bohuurra kan darbe furmaata kennuufii hin dandeenye…

Tasa mana murtii keessatti wanti tokko ta’e.Murtiin osoo isheetti hin kennamin dura,namichi isheen hin beekne tokko ka’ee dhaabate, ergasii garasheetti  adeemuu jalqabe. Namootni hundumtuu callisanii gara isaa ilaaluutti ka’an.Namichis itti fufee waa’ee isheetiif falmachuu jalqabe.Yakki isheen hojjatte baayyee cimaa ta’us,namtichi humnaa fi beekumsa, dandeettii fi ogummaa,akkasumas qabeenya qabu hundumaatti fayyadamee bakka ishee bu’ee hamma dhumaatti cimee falmeef. Adeemsa seeraa yeroo dheeraa fudhateen booda isheenis bilisa baate. Isheenis gammachuudhaan imimmaan buusaa fuuldura isaatti kuftee,‘ATI GARUU EENYU?’ jettee namicha isheedhaaf falme sana gaafatte. Innis waa’ee isaa guddaa dubbachuu hin barbaanne. Guyyoota muraasaan booda  osooma beektuu, irra deebitee balleessaa fi yakka cimaa hojjatte. Qaamota seeraatiinis qabamtee mana murtiitti dhiyaatte. 

Akkuma mana murtiitti oli seenteen, namicha duraan isheedhaaf falmee bilisa ishee baase sana bakka teessoo abbaa murtii taa’eeruun argitee baayyee gammadde.Gammachuudhaanis,‘kunoo ammas deebi’ee dhufeera’ jetteen (akka inni ishee bilisa baasuuf yaaddee).Garuummoo,namtichi amma ogeessa seeraa isheedhaaf falmu osoo hin ta’in kan murtii kennu,abbaa murtii ta’eera. Namtichis bakka gad-jedhee ol-jedhee akkas jedhee,‘Kaleessa kan siif falmu ture, kanaaf osooma yakka adabsiisu hojjattee jirtuu hamma dhumaatti sii falmee bilisa sibaase. Har’a garuu ani abbaa murtiiti, murtiin ani siif kennus haqa-qabeessa ta’uu qaba’jedheen.Isheenis erga kana dhageessee booda abdii kutannaa fi gadda guddaadhaan ATI GARUU EENYU?jettee gaafatte.Namtichis deebisee,KALEESSA FAYYISAAKEE TURE, HAR’A GARUU ABBAA MURTII KEETI’ jedheen.

 

KARAAN KAMIYYUU SIGEESSA FURTUU GALMAAQABAACHUU

Namni bakka golii hin beekne akkamitti kubbaa galchuu danda'a?namni kallatti goolii hin beekne akkamitti gara gooliitti kubbaa dhiituu danda'a?hojiin keenya 90%kan hojjetamee xumuramuu yommuu galma keenya sirritti hubannee kaanu ta'uusaa irraanfachuu hin qabnu.ta'uu baannaan ni deemna,garuu galma hin geenyu,ni haasofna,garuu ergaa hin dabarsinuu,hojii ni hojjenna garuu,waan ijaarru hin qabnu,ni ilaalla garuu hin arginuu ni dhaggeeffanna garuu hin dhageenyu.Tasgabbiidhaan galma qabadhu,ol jedhii galmakee ilaali.waan itti amantetti itti adeemi gahuun kee hin hafuu!Namni tokko karaa dheeraa fi dadhabsiisaa erga adeemee booda karaa lakkuurraa ga'e.sana booda dhaabbatee nama biraa tokko argee'"daandiiwwan kana lamaan keessaa daandiin sirriin isa kami?"jedhee gaafate.Namichii immoo '"eessa deemuu barbaaddaa?jedhe gaaffii gaaffiin deebiseef.kara deemtichiis eessa akkan deemuu amma ammaatuu hin beeku jedheen Namichii daandii lakkuurraa sunis erga akkas ta'ee daandiin lamaanuu sigeessa jedhee deebiseef.karaa adeemtuun sunis erga bakka adeemtu hin beekne yoo taate karaan hundumtuu sigeessa''jedhu fudhatee ergaankee naaf galeera''jedhee callisee.

''Waanti murteessaan bakka dhufte beekuu muti,bakka deemaa jirtu beekuukeeti''Brian Tracy.

NAMNI KOPHEE KAAWWATU HIN JIRU FURTUU CARRAATTI FAYYADAMU

Namootnii carraan gosti tokkichii isaaniif dhufe akkamitti sadarkaa milkoominaa addaa addaa irratti argamuu danda'u?

Namniii hundumtuu maatii tokkoo keessatti dhalatee,maatiin tokkichii hundaa isaanii guddisanii,magaalaa tokkoo keessa waliin jiraatanii,mana barumsaa tokkichaatti baratanii,akkamitti sadarkaa milkoominaa addaa addaa irratti argamuu?

Namoonnii kunniin carraa walfakkaataa argatanii,inni tokko milkoominaan yommuu itti fufu,inni biraan immoo waanuma xixiqqoodhaan gufatee yommuu kufee hafu,waa'een isaa sammuu namaa keessatti gaaffii cimaa uuma .Nmoonni hedduun carraa harka isaanii keessa jiru hin argan,kanaafuu tasumaa itti hin fayyadamanii.carraa tokkoo argachuun waan tokkodha.carraa sanatti fayyadamuun immoo waan biraadha.Namootni tokko tokko carraa fuula isaanii dura jiru arguudhaaf ija isaanii banuu dhabuun isaanii sarara kaampii milkoominaaafi daandii milkoominaa addaan baasuudha.Waggoota hedduun dura namootni lama biyya  Awurooppaa baa'ee guddatte keessatti kaampii turan.gara biyya boodatti haftuu tokkootti faabrikaa kophee akka dhaabaniif ergamani.Biyyaa hiyyeetti sana keessa namni kophee miillatti kaawwatu hin jiru.Namni biyyichaa hundumtuu miilla qullaa adeema.Namoota ergamaan lamaan keessa tokko gaafa torbaan sadii akkaas jedhee kaampii isa keessaa dhufeetti dhaamsa dhaame,Biyyaa namni tokkouyyuu kophee hin kaawwannetti na ergitanii kophee gurgurii yommuu naan jettan maal jechuu keessani?jedhee dhaamee.hojjetaan inni lamata gidduudhumaa sana warra isa ergetti akkas jedhee dhaamee Nmni kophee godhatuu tokkoyyuu hin jiru.kanaafuu biyyichii biyyaa itti gabaan kopheen guddaan daldalamu waan ta'eef kophee isin bira jiru hundumaa ergaa.Faabrikaanis hatattamaan banamuu qaba''jedhe.Namootni lama haala tokkicha keessaa jiraatanii ilaalchaa  addaa addaa qabaatan!Namoota lamaan keessa inni tokko biyyaa namnii kophee kaawwatu hin jirree keessatti akkamitti kopheen gurguramuu danda'a?jedhee yommuu yaadu, namnii inni biraan immoo biyyi sun kophee  kaawwachuu dhabuun isaanii gabaa kophee guddaa hundeessuun akka danda'amutti yaada.

"Namni dhiphisee yaadu carraa isaaf dhufee keessatti rakkoo isa mudachuu danda'u arga,namni ilaalcha gaarii qabu garuu mudannoo badaa isatti dhufu hundumaa keessa iyyuu carraa jiru ilaala"
                               Winston Churchill

WAANUMA HAR'A HOJJETTUUN SEENAAN KEE BARREEFFAMA

@Waanuma ati har'a hojjettu immoo ilmi kee boru hojjeta! 

-Waanuma ati har'a dhoksaatti hojjettutu boru ifatti bahee odeeffama.

Ofiif akkasumas dhala keetiif gaarii fi milkaa'ina yoo yaadde jireenya lafa kana irraa qabdu keessatti waan qajeelaa qofa hojjedhu! Wanta boru ilmi kee ittiin milkaa'u yaadi, hojjedhus! Wantoota gufuu ta'an dhala kee duraa buqqisi! Gaarii keessaa wanta gaariitu baha! Seenaa kee keessaa wanti gadheen akka hin argamne gochuuf dhama'i!

⁃ Amala gaarii qabaadhu!

⁃ Fakkeenya gaarii ta'i!

⁃ Ijoollee kee barsiisi!

⁃ Ijoollee kee eebbisi!

⁃ Karaa qajeelummaa irra deddeebi'i!

⁃ Qulqullummaan jiraadhu!

⁃ Hammeenya baqadhu!

⁃ Seenaa gaarii tokko hojjedhu!

⁃ Dargaggummaa kee kanatti fayyadami!

⁃ Hiriyoota yaada qajeelaa qaban waliin hojjedhu!

⁃ Jireenyi lafa irraa isheen darbitu kun maqaa hin banne akka sitti hin baafnee fi dhalli kee akka ittiin hin gufanne of eeggadhu!

Namni nama sitti hamatu, sis akka hamatu beeki!

➠Namaan yoo wal dhabde, siif dhiisuu diduu isaa miti, dhiisufii diduun kee akka si miidhu beeki!

➠Hir'ina namaa yeroo haasoftu, isa kan kees yaadadhu!

➠Namaan jaalatamuu miti, nama jaalachuu keetiin nama gaarii akka taatu hubadhu!

➠Yoo of tuulte kan sii olii akka jiru, yoo of tuffatte kan sii gadii akka jiru beeki, jidduma

galeessatti jiraadhu!

➠Dubbii madda isaa hin beekne hin odeessin, jal'attee nama jal'ista!

➠Hiriyaa eenyummaa isaa hin beeknetti hin dhiyaatin, eenyummaa kee si irraanfachiisa.

➠Garaa keef jettee maqaa kee hin balleessin!

Hubadhu!

⁃Aariin mufaatii sitti fida.

⁃Eejji kufaatii fida.

⁃Hiriyaa yoo sirraa nyaatu malee, yoo siif laatu

hin jaalanne hin abdatin!

⁃Nyaachuun dura akkuma harka dhiqattu, dubbachuun duras itti yaadi! Callistee dubbannaan nama yookiin si tuffachiisa.

⁃Fayyadama isaa yoo beekte, waan si miidhutu si gargaara, Hin beektu yoo ta'e garuu, innumti si fayyadu si miidha.

⁃Yommuu rakkataaf waa laachuuf harki kee hiixatu, harki rabbii si gargaaruuf akka sitti

hiixatu hin mamin!

⁃Sooressa ilaaltee hiyyummaa keef hin gaddin, ittoon yoo si caale malee buddeenni

tokkuma.

HIMA DIDDUUN DU'A HIN DIDDU

Yeroo tokko hiriyoonni lama wajjiin karaa deemu turan. Inni tokko qaro dhabeessa yoo tahu inni tokko immoo qaroo qabeessa. Karaa irratti aduun waan itti dhiiteef, wal gaafatanii bakkuma itti dhihe kana buluu murteessani.ganama akka bari'eenis akka deeman.kanaan bakkuma itti dhihe kana

bulan. Tempraacharri(qilleensi) lafa isaan jiranii immoo haala adda taheen guyyaa ni hoo'a, halkan

immoo garmalee diilaallaa'aa waan taheef bineensonni lafarra loo'an gara galgalaa akka fedhan tahuuf ni rakkatu. Ganama akkuma bari'een inni qaro qabeessa tahe, deemeen

hawaasa naannawaa kana jiraatu irraa nyaata nuuf fidee dhufaa ati asitti na eegi jechuun bakka bulanitti qaroo dhabeessicha dhiisee biraa deeme.Inni qaroo dhabeessi kun akkuma isa boodatti hafeen ulee isaatiin akeekkataa nannawa bulan sana osooma asiif achii deddeemuu bofa qorri itti cimuun sochii dadhabee diriiree ciisuun, barii lafaatii fi hoo'a aduu eeggatu ulee isaatiin xuqee arge. Itti deddeebi'ee tuqus bofichi sochii waan hin dandeenyeef ulee gaariin argadhe jechuun boficha gara eegee isaa qabachuun harkatti qabate. Inni qaro qabeessaa nyaata fuudhee yeroo dhufu bofa harkatti argu iyyee bofa tahuu itti himuun akka darbu ajaje. Inni qaro dhabeessichi ulee bareedaa kana fakkaatu na goyyoomsee fudhachuuf akkana dubbataa jira jechuun waan shakkeef boficha darbuu dide. Irra deddeebiin itti himamus hayyamamaa waan hin taaneef qaro qabeessichi itti dhiisuun imala isaanii itti fufan. Imala sa'aatii muraasaan booda aduun bahee qaama bofichaa waan hoo'iseef bofichi of hubachuun ofirra naanna'ee qaro dhabeessicha harka isaa hidduun imala isaa xumure.

Egaa kana irraa wanti baratamu:-Namni Beekumsa qabu akka isa qaroo qabuu yoo tahu inni beekumsa hin qabne immoo akka qaro dhabeessichaati.

Kanaaf,sadarkaa kamittuu dhuunfaanis tahee gareen nama nu caalaa beekaa tahuu isaa beeknuu fi itti amannu, shakkii malee jala deemuu aadaa godhachuun imala keenya karaatti hafuu jalaa haa baraarruun dhaamsa kooti.garuu karaan muldhata keenyatti nu geessu dhugaan sammuu ilaalcha gaariif hubata qabaachuudha.

IlAALCHA QAJEELAAN GUDDACHUU

Namoonni keessi isaanii hin hojjetamne balleessuu malee oolchuu hin beekan..."

Keessi namummaa namaa sagalee Waaqayyootiin karaa qajeelinaatti qaramee guddata.

Namni hin hojjetamne ofiis hin hojjetu namas hin hojjechiisu. Namoonni hojjetamuu keessa

isaanitiif xiyyeeffannoo hin kennan yoo ta'e ofii isaaniitii hin hojjetan namoota hojjetanis hin

hojjechiisan.Namni akkuma hojii ala isaa jiru hojjetu keessi

namummaa isaas akka hojjetamu eeyyamuu qaba.Namoonni keessi isaanii hin hojjetamne isaanii balleessuu malee isaanii oolchuu hin argitan.

Mee ilaalaa namoota duubni isaanii kuulamaa keessi isaanii duguugamaa ajjeechaatti jiran. Namoonni akkasii yeroo ilaaltan; suufii qofa, karabaataa qofa, arraba qofa, waadaa qofa

(waan dubbatan hin eegan),raawwadhu jedhu malee ofii hin raawwatan, namoota cubbuu namni biraa raawwate malee kan ofii raawwatan itti salphatu.

Namoonni tokko tokko maaliif nu caalatti hojjetee milkaa'e! Jireenyi maaliif itti tole? Maal argateetu akkas ta'a?Jedhanii duubatti si deebisuuf kiyyoo kaa'anii kufaatii kee ilaaluuf dhama'u! Ati isaanii gadi yoo taate jaalatu.Yoo si ergatan malee ergaa siif hin deeman. Gadi jettee yoo gugguufteef jaalatu! Gonkumaa guddina kee arguu hin barbaadan! 

Ati garuu fuula hinaaftotaa duratti guddina irraa guddinatti darbita.Bakka siif yaadame tokkollee hin hanqattu! Warri kiyyoo kaa'anii si gaadan utuma arganii bira darbitee,waan yaaddetti milkooftee afaan qabachiifta. 

Nama hinaafu utuu hin ta'in nama hinaafsisu ta'i! Yommuu hojjettu hinaafsisi! Yommuu dubbattu hinaafsisi!Yaada fi hammeenya diinatiin qabamtee yeroo hin gubin! Adeemii bira darbi! Waltajjii diinni itti si affeeru hin hirmaatin!Mul'ata keetiif dursa kenni! Eeggannoo barbaachisu hunda taasisi! Guddachuu kee arganii,ittuma caaluu kee hubatanii, dadhabanii booddeetti si biraa hafu.

DHALA DHABUU - INFERTILITY

Wal qunnamtii saalaa hin ittifamne kan gahaa ta'e qabaatanii haatiifi abbaan worraa tokko woggaa tokko keessatti otoo hin ulfaa'in yoo hafan 'dhala dhabuu' jedhamuu danda'a. Haa ta'u malee kanneen woggaa jalqaba keessatti hin milkaayin keessaa wolakkaan isaanii (Parsantii 50) kan ta'an woggaa itti aanu /woggaa lamataa irratti ni ulfaa'u. 

Dhala dhabuun iddoo lamatti qoodamuu danda'a: 

-Gonkumaa dhala argatanii (ulfaa'ani) kan hin beekne (Primary Infertility) fi

-Isaan yoo xiqqaate yeroo tokko ulfaa'anii/dhala argatanii achi booda argachuu dhaban (Secondary Infertility) jedhamee iddoo lamatti qoodama. 

Dandeetiin ulfaa'uu/qabachuu (fecundebility) shamara tokkoo marsaa xurii laguu tokkoon parsantii 25, ji'a sadihii keessatti ammoo parsantii 50, Ji'a Jahatti parsantii 75 fi woggaa tokko keessatti isaan parsantii 85 ol ta'an ni qabatu ykn ulfaa'uu danda'u. 

Kanneen hafan parsantii 10- 15% kan ta'an woggaa jalqabaatiin ulfaa'uu dhabuu danda'u. Haa ta'u malee isaan kanniiniin jala sararree dhala-dhaban jechu keenyaan dura yeroo gahaa ta'e (woggaa dabalata tokko) fi qorannoo gahaa  ta'e dalagsiisuun barbaachisaa ta'a. 

Dhala dhabuun rakkinna shamaraa irraa qofa ta'uu dhabuu danda'a. Akkuma woliigalaatti cimdiiwwan dhala dhaban keessaa parsantii 25 kan ta'an rakkina dhiiraa/abbaa worraa irraa yoo ta'u, parsantii 15-20 kan ta'u ammoo sababa hin beekamneen/ adda bahuu hin dandeenyeen, kan hafe ammoo (% 60) sababa rakkinna shamaraa/haadha worraa irraa ta'uu danda'a. Kanaaf yeroo mana yaalaa qorannoo dhala dhabuutiif deeman isaan lachuu (abbaan worraatiif haati worraallee) argamuu qabu jechuu dha.

Gabaabumatti shamarri takka ulfaayuuf Oovaariin Oovuleeshiiniidhaan killee oomishitee, killeen sun ammoo ujummoo gadaamessaatiin ufiti fudhatamee, achitti (ujummoo gadaameessaa keessatti) isparmiidhaan wolitti dhufee fartilaayizeeshiini godhee, achi booda makaan isparmiif kille (Zaayigootiin) gara gadaameessa deemee, kessaa gadamessaa irratti biqilee, san boodaa  gadaameessa keessatti guddachuu qaba jechuudha. Kanaaf dhala dhabuun rakkinna ta'iiwaan (taatewwan) kanneen armaan olitti kaasne keessaa tokko irraatti mudatuun/uumamuun ta'uu danda'a.

Kanaaf

*Ovariin Ovuleeshiinii/ killee oomishuu dhabuu ykn otoo umriin hin geenye dhaabuu.

*Ujummoon Gadaamessaa (kan Ovariif gadamessa jiddutti argamu) sababa garagaratin (fkn Infeekshinii gadaamessaa yeroo dheeraaf turen, TB qaamaa hormaataa hubeen, Opireeshiinii naannoo saniif taasifame fa'aan) cufamuun killeen akka isa keessa darbee isparmiin wolitti hin dhufne gochuun.

*Zaayigootiin (ida'amni isparmiif killee) sun sababa gara garaatiin keessa gadameessaa irratti biqiluu dhabuun (Fkn haxawamuu gadamessaa yeroo ulfi dhanagala'u godhamuun, ulfa gadaamessa keessa baasuuf yeroo gadaamessa haxawan gadameessi sun godaannisa uumuu, uumamaan halli uumaa gadaameesaa sirrii ta'uu dhabuun, iitaan biraa keessa ykn gadaameessa irratti bahee  jiraachuun).

*Akkasumas dhiira irratti ammoo dhangala'aan dhiiraa sun seelii isparmii dhabuun, seelii isparmii gahaa ykn sirrii ta'e of keessaa qabaachuu dhabuun (sochiin isaa, bocni isaa, hammi isaa, baay'inni ykn laakkofsi isparmii sun gahaa ta'uu dhabuun) sababalee dhala dhabuu dhiiraa keessaa isaan ijoo ta'aniidha. 

Kanaaf jaalalleewwan lama woggaa tokkoo oliif wolqunnamtii saalaa gahaa ta'e (yeroo marsaa xuriin laguu dhufu irraa laakkayanii guyyoota ulfaayuu carraan jiru san irratti salqunnamtii saalaa godhanii) otoo hin ulfaayin yoo hafan isaan lameenuu mana yaalaa deemanii qorannoolee barbaachisoo ta'an garagaraa hojjisiifachuu qabu. 

Haa ta'uu malee kanneen armaan olitti ibsaman ijoo sababa dhala dhabuu ta'anillee, sigaaraa ykn kan biroo aarsuun, Alkoolii heddummeessuun, dhiphinnaaf cinqaan hamaan jiraachuun, wolqunnamtii saalaa gahaa ta'e gochuu dhabuun, ulfaatinna garmalee guddaa ta'e qabaachuun, ispoortii garmalew heddummeessuu irraa cooma qama dhabu (fkn isaan atleetiksi heddummessan), marsaa xurii laguu guyyaa isaa hin eegganne, akkasumas dhukkuboota sirni ittisa qaamaa keenya qaamuma keenya rukutu tokko tokko (autoimmune diseases) hubamuun carraa dhala dhabuu dubartii takkaa kan olkaasaniidha. Kanaaf wontoota as gubbatti eeraman kanaaf jijjirra amalaa gochuufi qoratamanii yaala argachuunis barbaachisaadha.

MIIDHAA SIGAARAA AARSUUN QABU

Sigaaraa aarsuun qaamoota(Orgaanota) keenya hunda miidhuu danda'a. Dhukkuboota garagaraatiifis nama saaxila. Wolumaa galatti sigaaraa aarsuun fayyaa keenya irratti miidhaa guddaa fida. 

Sigaaraa aarsuun:

* Carraa dhukkuba hidda dhiiga onnee ykn dhukkuba onnee akka tasaa dachaa lamaa hanga afurii ol kaasa.

* Carraa Istirookii (dhigni sammuu keessatti jiguu/ hiddi dhiigaa sammuu keessa jiru cufamu) dachaa lamaa hanga afurii dabala.

* Carraa Kaansarii Sombaatiin qabamuu dachaa digdamii shaniin dabala.

* Hiddi dhiigaa akka dhiphatu fi jabaatu gochuun dhahannaan onneefi dhiibaan dhiigaa akka ol ka'u gochuu danda'a. Carraa dhiigni hidda dhiigaa keessatti itituus ni dabala. Kun ammoo carraa dhiigni sammuu fi miila keenya keessatti itituu ol kaasa.

* Nama dhukkuba Asmii qabu irrattis dhukkubni kun akka itti ka'uufi yoo itti Ka'ee jiraatees dhukkubni kun akka itti cimu gochuu danda'a.

* Dhukkuba sombaa- Ujummoo qilleensaa fi qaamaa sombaa yeroo dheeraaf miidhu (Chronic Obstructive Pulmonary Disease -COPD) jedhamuun qabuumiifi sababa dhukkuba kana irraa du'uu dachaa Kudha lamaa hanga Kudha sadihii dabala.

* Carraa Dhukkuba Sukkaraa Gosa Lammata(Type-II DM)tiin qabamu worra hin aarsineen wol bira qabamee yoo ilaalamu isaan sigaaraa aarsan irratti carraan dhukkuba kanaan qabamuu parsantii 30-40% ni dabala.

Sigaaraa aarsuun:

▪︎Kaansarii Afuuffee Fincaanii

▪︎ Kaansarii Dhiigaa

▪︎Kaansarii Fiixxee/ulaa Gadaameessaa

▪︎Kaansarii mar'umaan guddaa

▪︎Kaansarii ujummoo nyaata afaani hanga garaachaa gadi dabarsu (Esophagus)

▪︎Kaansarii Kalee

▪︎Kaansarii Tiruu

▪︎Kaansarii qaamoota keessa afaan keenya fi kokkee irraa ka'an

▪︎ Kaansarii Rajiijii

▪︎Kaansariii Garaachaafi

▪︎Kaansarii Ujummoo qilleensatiin qabamuufi sababa kansarii kanninitin du'uu haalaan dabala.

Sigaaraa aarsuun:

• Dubartiin takka ulfaayuuf akka yeroo dheeraa itti fudhatuufi yoo ulfooftes:-

• Otoo yeroon hin gahin cinniinsuun akka jalqabuufi daa'imni otoo yeroon hin gahin akka dhalatu

• Daa'ima lubbuun hin jirre akka deessu

• Daa'ima ulfaatinna Xiqqaa qabu akka deessu

• Carraa daa'imni dhalate tasa du'uu

• Carraa ulfi dhanagala'uu/jiguu/nama irraa bahuu (Miscarriage) fi

• Carraa ulfa gadaamessa alatti ulfaayu (Ectopic Pregnancy) ni dabala.

* Sigaaraa aarsuun jabinna Lafee fi fayyumaa ilkaniifi Irga keenyaa irrattis miidhaa ni qabaata.

* Dandeettii qaamni keenyaa dhukkuba ittisuus gadi buusa.

* Moora ijaatiifis carraa saaxilamuu ni dabala. Akkamusamas qaama ija keenya "Retina" jedhamu irrattis miidha guddaa fiduu danda'a.

Sigaaraa aarsuu dhaabuu ykn addaan kutuun:

▪︎Woggaa jalqabaa addaan kunne keessatti carraa dhukkuba onnee akka tasaa fi dhukkuboota sirna marsaa dhiigaatiin (Cardiovascular Disease) qabamu haalaan xiqqeessa.

▪︎Aarsuu addaan kunnee/dhaabnee woggaa 2-5 kessatti carraa "Stroke" (dhigni sammuu keessatti jiguu/ hiddi dhiigaa sammuu keessa jiru cufamu) kan nama hin aarsiineen qixaatti deebi'a.

▪︎Sigaaraa dhaaabne/ addaan kunnee woggaa Shan keessatti carraa Kaansarii Afuuffee Fincaanii, Kansarii qaamota keessa Afaan keenya irraa ka'an fi Kaansarii ujummoo nyaata afaani hanga garaachaa gadi dabarsu(Esophagus)walakkaadhaan gadi bu'a .

▪︎Woggoota kudhaniif yoo aarsuu addaan kutne carraa kaansarii Sombaatiin qabamuu wolakkaadhaan gadi buusa.

Sigaaraa aarsuun qaamoota(Orgaanota) keenya hunda miidhuu danda'a. Dhukkuboota garagaraatiifis nama saaxila. Wolumaa galatti sigaaraa aarsuun fayyaa keenya irratti miidhaa guddaa fida. 

Sigaaraa aarsuun:

* Carraa dhukkuba hidda dhiiga onnee ykn dhukkuba onnee akka tasaa dachaa lamaa hanga afurii ol kaasa.

* Carraa Istirookii (dhigni sammuu keessatti jiguu/ hiddi dhiigaa sammuu keessa jiru cufamu) dachaa lamaa hanga afurii dabala.

* Carraa Kaansarii Sombaatiin qabamuu dachaa digdamii shaniin dabala.

* Hiddi dhiigaa akka dhiphatu fi jabaatu gochuun dhahannaan onneefi dhiibaan dhiigaa akka ol ka'u gochuu danda'a. Carraa dhiigni hidda dhiigaa keessatti itituus ni dabala. Kun ammoo carraa dhiigni sammuu fi miila keenya keessatti itituu ol kaasa.

* Nama dhukkuba Asmii qabu irrattis dhukkubni kun akka itti ka'uufi yoo itti Ka'ee jiraatees dhukkubni kun akka itti cimu gochuu danda'a.

* Dhukkuba sombaa- Ujummoo qilleensaa fi qaamaa sombaa yeroo dheeraaf miidhu (Chronic Obstructive Pulmonary Disease -COPD) jedhamuun qabuumiifi sababa dhukkuba kana irraa du'uu dachaa Kudha lamaa hanga Kudha sadihii dabala.

* Carraa Dhukkuba Sukkaraa Gosa Lammata(Type-II DM)tiin qabamu worra hin aarsineen wol bira qabamee yoo ilaalamu isaan sigaaraa aarsan irratti carraan dhukkuba kanaan qabamuu parsantii 30-40% ni dabala.

Sigaaraa aarsuun:

▪︎Kaansarii Afuuffee Fincaanii

▪︎ Kaansarii Dhiigaa

▪︎Kaansarii Fiixxee/ulaa Gadaameessaa

▪︎Kaansarii mar'umaan guddaa

▪︎Kaansarii ujummoo nyaata afaani hanga garaachaa gadi dabarsu (Esophagus)

▪︎Kaansarii Kalee

▪︎Kaansarii Tiruu

▪︎Kaansarii qaamoota keessa afaan keenya fi kokkee irraa ka'an

▪︎ Kaansarii Rajiijii

▪︎Kaansariii Garaachaafi

▪︎Kaansarii Ujummoo qilleensatiin qabamuufi sababa kansarii kanninitin du'uu haalaan dabala.

Sigaaraa aarsuun:

• Dubartiin takka ulfaayuuf akka yeroo dheeraa itti fudhatuufi yoo ulfooftes:-

• Otoo yeroon hin gahin cinniinsuun akka jalqabuufi daa'imni otoo yeroon hin gahin akka dhalatu

• Daa'ima lubbuun hin jirre akka deessu

• Daa'ima ulfaatinna Xiqqaa qabu akka deessu

• Carraa daa'imni dhalate tasa du'uu

• Carraa ulfi dhanagala'uu/jiguu/nama irraa bahuu (Miscarriage) fi

• Carraa ulfa gadaamessa alatti ulfaayu (Ectopic Pregnancy) ni dabala.

* Sigaaraa aarsuun jabinna Lafee fi fayyumaa ilkaniifi Irga keenyaa irrattis miidhaa ni qabaata.

* Dandeettii qaamni keenyaa dhukkuba ittisuus gadi buusa.

* Moora ijaatiifis carraa saaxilamuu ni dabala. Akkamusamas qaama ija keenya "Retina" jedhamu irrattis miidha guddaa fiduu danda'a.

Sigaaraa aarsuu dhaabuu ykn addaan kutuun:

▪︎Woggaa jalqabaa addaan kunne keessatti carraa dhukkuba onnee akka tasaa fi dhukkuboota sirna marsaa dhiigaatiin (Cardiovascular Disease) qabamu haalaan xiqqeessa.

▪︎Aarsuu addaan kunnee/dhaabnee woggaa 2-5 kessatti carraa "Stroke" (dhigni sammuu keessatti jiguu/ hiddi dhiigaa sammuu keessa jiru cufamu) kan nama hin aarsiineen qixaatti deebi'a.

▪︎Sigaaraa dhaaabne/ addaan kunnee woggaa Shan keessatti carraa Kaansarii Afuuffee Fincaanii, Kansarii qaamota keessa Afaan keenya irraa ka'an fi Kaansarii ujummoo nyaata afaani hanga garaachaa gadi dabarsu(Esophagus)walakkaadhaan gadi bu'a .

▪︎Woggoota kudhaniif yoo aarsuu addaan kutne carraa kaansarii Sombaatiin qabamuu wolakkaadhaan gadi buusa.

FAAYIDAA SHAAYII DHUGUUN QABU

Qorannooleen hedduun akka mul'isanitti shaayii dhuguun fayyummaa qaama keenyaaf faayidaa ol'aanaa ta'e qaba. Shaayiin (diimaaf magariisni) wontoota carraa dhukkuba onnee, kaansarii fi dhukkuba sukkaaraan qabamuu hirdhisan of keessaa qaba. 

Shaayii dhuguun:

● Carraa dhukkuba onnee akka tasaa (Heart Attack) fi Istirookii (dhiigni sammuu keessatti jiguu/hiddi dhiigaa sammuu keessa jiru dhiiga kantareen ykn cooma hidda dhiigaa keessaa fottoqeen cufamuu) daran xiqqeessa.

● Lafeen keenya akka jabaatu godha.

● Koolestiroolii qaama keessa jiru hirdhisuu danda'a

● Dhiibbaa dhiigaa ol ka'aa ta'e gadi buusuu irratti faayidaa qaba

● Muraa garaa/ garaan yoo nama cinine namarraa laaffisu danda'a

● Nyaata booda shaayii dhuguun gaazii (qilleensa) garaacha keessa jiru salphisuun nyaanni nyaanne akka salphaan nuuf bullaayuuf ni gargaara. Haa ta'u malee nyaata booda shaayi dhuguun albuudni aayiranii jedhamu kan hemoglobin dhiigaa tolchuu gargaaru akka haala barbaadamuun qamatti hin fudhatamne godha. Kanaaf namootni hirdhinna dhiigaa qaban nyaata booda shaayii dhuguu hin qaban.

● Fayyuuma fi jabinna ilkanii irrattis gahee guddaa qaba

● Foolii badaa afaaniis ni hirdhisa

● Sirni ittisa qaamaa akka jabaatu godha

● Qorannooleen tokko tokko akka agarsiisannitti carraa kaansarii sombaa, harmaa, fi piroosteetiitiin qabamuu ni hirdhisa

● Carraa dhukkuba Sukkaraa gosa lammeessoo (Type-II DM) tiin qabamu gadi buusa. Garuu namoonni dhukkuba sukkaaraa qaban shaayii sukkara qabu haa fudhatanii hin gorfamu.

● Dandeettii yaadachuu, qalbeeffachuu fi fulleffachuu ni dabala

KUFAATIIN KEE KALEESSA HUBANNOO HAR'AATTI

Dogoggorri inni guddan dogoggoruu kee utuu hin taane dogoggora kee irraa barachuu dhiisukeedha. dogoggorri kee kaleessaa mana barumsaakeedhaa irraa baradhu. Obsi moo'amaa kan ittin mootu yoo ta'u of-tuulummaan immoo mo'aa kan ittin mo'amtudha. Kanaaf of- jajuu kee dhiisi.

Gaarumman ati har'a hojjattu Galaa kee borii siif ta'a. Kanaaf Jallina lafa kaa'ii wan gaggaarii qofa facaafadhu. Kan ati fooyyoftee argamuu qabdu namoota kaanirra utuu hin taane kaleessakeerra ta'uu qaba. Kaleessi kee har'a keerra wayya taanan duubatti adeemaa jirtaati of ilaali.

Kan fagoorraa argitu hunda hin amanin sababni isaas ashabooniyyu gaafa ilaalan shukkaara fakkaatati. Dhiphinni ati dhiphachaa jirtu kun jireenyakee har'a kee balleessetu abdii kee borii dukkaneessa waan ta'ef dafiti of keessaa baasi abdii horadhu. Abdii jechun har'a irra ta'anii boru ilaalu jechuudha. Kanaaf abdiin agartuu kee bori waan ta'ef abdii horadhu jabaadhu!Namoonni tokko tokko akka axxiffannaati. Jireenya kee keessaa gaafa bahan galata jedhi malee of hin goolin. Xiqqoo ati argitee dhabde caalaa guddaa ati hin argine Waaqayyo sif kenna. Yaadi isaa kan kee caalaa. Milkaa'ina kee kufaatii warraa kaanitin madaalta taanan atis kufuun kee dhiyoodha. Kanaaf warra kaan kuffistee milka'udhaf hin yaadini.

Namni kan sitti hin hinaafne gaafa ati rakkatte qofadha. Gaafa milka'innike baay'atu hinaaftonnikes lakkofsan danuudha. kanaaf sidinqin.Yoo fakkeessite namni baay'een si jaallata yoo dhugaa dubbatte immoo nama baay'etu si jibbaa. Garuu jajuu warra sobdootatin jallatamtee alli kee ijaarramee keessi kee diigamuurra dhugaa dubbattee nagaa keessa kee baay'isu wayya. Waan hunduma amanuudhaf hin ariifatin. Sababni isaas sobni dhugaarra ariifatee gurra silixaati, Dubbin kee callisuu keerra yoo hiikaa qabaate qofa dubadhu.

Dubbattee hin yaadin yaadii dubbadhu.

Hamii dhugaa fakkatturraa fagaadhu. Gafa quba tokko namatti qabdu 3 gara ketti akka nan'u beeki. Warra maqaa namaa nyattuurra fagadhu dubbii sagalee isaa nyaadhu.

Warri si jibban si'in utuu hin taane milkaa'ina kee jibbaa jiru. Ati ittuma jabaadhuu didii milkaa'i malee warri kun gubatanii baqanii dhumu. Qillensi amma ati itti argantee ittin jiraacha jirtu kun ammuma kanammoo warra kaanif argansu isa dhumaa ta'a. Kanaf gungumuu kee dhiisiti galateeffadhu!, Hiyyeessa jechuun Kan qarshii hin qabne utuu hin taane, kan muldhata fagootti arguu hin qabneedha.

JIREENYA HARKAA Fi MIILLA_MALEE

Niik Vuujiisiich jedhama. Namoota muraasa qofa irratti kan mul'atu dhukkuba Teetiraa Ameeliyaa siindirem jedhamu irraa kan ka'e harkaa fi miilla malee bara 1982ALA biyya Awustiraaliyaatti dhalate. Nersii kan turte haati isaa aadde Daashkaa Buujischiinaa fi abbaan isaa paaster Booriis Vuujiisiich ilmi isaanii angafni haala kana fakkaatuun harkaa fi miilla malee dhalata jedhanii yaadanii waan hin beekneef akka malee akka rifatan dubbatu. Dhibee akkanaa waliin guddatee garafuula duraatti jireenya isaa akkamitti akka jiraatus gaaffii isaanii ture.

Qaama hir'uu ta'ee dhalachuun isaa umurii ijoollummaatti akka ijoollee isaan kaanii hiriyyoota isaa wajjiin utaalee taphachuu dadhabuu qofaaf otoo hin taane mukwa'ummaa (depression) guddaaf illee Isa saaxilee ture. "Maliifan akkana ta'ee dhaladhe?" Gaaffiin jedhu yeroo hundaa keessa isaa ture. Namni harkaa fi miilla malee dhalate tokko jiraatee bu'aa maal akka buusus dafee hin galleef. Miirri abdii kutannaa Isa jeequ illee deggersa maatii isaa fi jeequ illee, deggersa maatii isaa fi hiriyyoota isaan jireenya isaaf ilaalcha gaarii qabaatee waldhaansoo jireenyaa akka itti fufi murteesse. Jaalala guddaa barumsaaf qabu irraa kan ka'e Yuunivarsitiiwwan Awustiraaliyaa keessa jiran keessa tokko kan ta'e Yuunivarsiitii Giriifti irraa digiriiwwan jalqabaa lama fudhateera. Milkaa'inni isaa Kunis namoota hedduuf kaka'umsa guddaa ta'eera. Miira abdii kutannaa fi mo'amtummaa isatti dhagaa'amu mo'achuufhaan gaaffi, "ani maalan hojjechuu danda'a?" Jedhu of gaafate deebii namoota miliyoonotaaf deggarsa guddaa ta'e kenneera 

Nam-cimaan maqaan isaa Jastin_Darti,jedhamu umuriisaa darbe keessatti yeroo tokko garee kubbaa miillaa North Western tiif sarara ittisaa irraa taphataa tureera.Tapha xiyyeffannaan guddaan itti kenname taphachuuf qopha'anii otuu jiranii,dursee leenjisaansaa isa waamee akkas jedheen"har'a akka taphataa guddaa fi beekamaatti taphadhu,kana gochuus ni dandeessa"jedheen.Jastin yeroo dubbatu"leenjisaan keenya maqaa ani hin qabne naaf kenne.Garuu waa'ee kootiif ilaalcha haaraa akkan qabadhu nataasiseera.Yeroo sana mooraalii an ittiin fiigee dirree seene hanga har'aa hin dagadhu Sammuunkoo dursee milkaa'ina gonfate,waan ta'eef maqaa inni natti moggaase suuta suuta akka dinqisiisaattan maqaa kana dhugaa godhee agarsiise!"jedheetu dubbata

Hundumaa dursa sammuu keenya qopheessuun faayidaa guddaa qaba.Injifatamuufis ta'u injifachuuf ilaalchi fi yaadni nuti dursa sammuu keenya keessatti wixineessinu humna guddaa qaba.Waanti nuti taanee mul'annu wanta sammuu keenya keessatti bocanneedha.Siif ifsuuf sammuunkee ajajaa jireenya keetiiti.Wanti sammuukee keessatti dubbatame si ibsu.Mee amma namichi kun taphataa dadhabaatu taphataa beekamaatti ol guddate.Kun immoo kan ta'uu danda'e sammuu isaatti jechoota humna qabantu dubbatame,kun immoo eenyuummaa isaa isa dhugaa kan mul'isaniidha.Hata'u mee sammuun kee milkaa'inaaf qopha'aadha? Jechoota akkamiitu sammuu kee irraa wal qaba,jechoota negetivi moo pozatividha?jechooti akka leenjisaa sanaa mooraalii namatti horan gara sammuukeetti ni dubbatamuu?jechooti pozativin yeroo hundumaa sammuu kee irraa iyyan eenyummaa kee dhugaadha(milkaa'inaa).Eenyummaa kee dhugaa kanaaf sammuukee qopheessi.Kana jechuunkoo sammuukee_milkaa'inaaf_qopheessi jechuukooti.Injifachuuf of qopheessi,maaliif seete sammuukee dursitee nyaata milkaa'inaa soorta taanaan ati ni milkoofta.

Kanaaf fira Koo Yaa nama baarruu kana dubbisa jirtu ati hoo harkaa fi miilla utuu qabdu abdii kutannaa keessa jirta moo mal hojjedhu jette of gaafacha jirta laata? Anis ta'e ati waan xiqqoo ilaalle abdii kutachuu dandeenya garuu akkas ta'uun irraa hin turre abdii kutannaan gufuu milkaa'insa isa guddadha kanaaf abdii hin kutatin ka'i waan hojjechuu qabduttii itti fufi hojjedhu.

SEENAA ABRAHAAM LINKAN

Hoomtuu si miidhuu hin danda’u; eyyama hin laatin.  Abraham Linkan utuu gara pireezedaantii Ameerikaa hin dhufin dura abbaan isaa kophee tolcha ture. Warroota ija gad aantummaan nama ilaalan biratti “Mucaa abbaan isaa kophee tolchu” gara pireezidaantiitti dhufuun baay’ee ajaa’iba kan ta’eef, hedduu aarsee  ture. 

Guyyicha yeroon ga'u Abraham Linkan haasawa jalqabaa taasisuuf mana mareetti argame. Akka tasaa namni dureessi tokko miseensota keessaa ka’ee “Abraham Linkan hoo; Abbaan kee maatii kootiif akka kophee tolche irraanfachuu hin qabdu” yoo jedhu manni maree guutun kolfe; dureeyyichi Abraham Linkan irratti qoose jedhanii waan yaadaniif. 

Namoota tokko tokko garuu uumaman gootummaa addaa waan uffachiisef, Linkan dureeyyicha ija ija keessa ilaalaa akkana jedhe “Gooftaa koo! Abbaan koo maatii keetiif akka kophee tolche nan  beeka, miseensota mana maree kana baay’ee dabalatee; sababni isaa inni akka tolchutti namuu kophee tolchuu waan hin dandeenyef; inni kalaqaa,abbaa cimasdha dha! Kopheewwan isaa kophee qofa miti, bu’aa kennaa lubbuu isaa wanta itti dhangalaase illee dha jedheen.

Mee isinin gaafadha; kophee abbaan koo isiniif tolche irratti komii qabduu? Komii yoo qabaattan ani ogummaa kophee tolchuu waan qabuuf isiniif deebi’ee tolchuu nin danda’a; garuu hangan ani beekutti kopheen abbaan koo tolchu komii tokko illee hin qabu. Nama gamna fi guddaa hojii kalaqu waan ta’eef ani abbaa kootti nin boona.” Manni maree ni callise;namoonni hundinuu mataa gadi qabatani. 

Onneerra kaawwadhu!

Eyyama keetin ala namiiyyuu si miidhuu hin danda’u

Yeroo kamiiyyuu yoo ta’e kan nu miidhu wantoota nu muudatan utuu hin taane, wantoota nu muudataniif deebii nuti laannuu dha

Bidiruuwwan bishaan naannawa isaanii jiruun liqimfamuu hin danda’an, bishaan gara keessa isaanitti galuun yoo ta’e malee; akkuma kana wantoota badaa naannawa kee jiran akka gara keessa keetti hin galle eeggadhu

Homtuu si miidhuu hin danda’u; eyyama hin laatin! 

SEEROOTA AJAA'IBAA KOORIYAA KAABAA

1. Kooriyaa kaabaa keessa qaamaa miidhamaan hin jiru! Yoo jiraate ni ajjeefama!

2. Kooriyaa kaabaa keessatti amantii kamiyyuu hordofuun nama adabsiisa! Namni kamiyyuu "Waaqni jira" jechuun dhorkaadha! "Waaqni hin jiru" jedhu!

3. Kooriyaa kaabaa keessatti namni kamiyyuu danaa (style) mootummaa biyyichaatiin rifeensa yoo sirreeffate ni ajjeefama!

4. Kooriyaa kaabaa keessatti uffata bifti isaa cuquliisa (Blue colour wear) uffachuun dhorkaadha! Akka impeeriyaalistii Ameerikaatti ilaalu!

5. Kooriyaa kaabaa keessatti dhirri tokko waa'ee jaalalaa kan durba waliin haasa'u yoo ishee fuudhe qofa!

6. Kooriyaa kaabaa keessatti mootummaa biyyattii duraanii kan ture Kimg Jong 2ffaa namni kamiyyuu yoo cidha godhatu, guyyaa cidha isaa sana dirqamaan bakka awwaalicha mootummaa sana daawwachuu qaba!

7. Kooriyaa kaabaa keessatti magaalaa guddoo biyyattii kan taate #Piyongiyaangi keessa jiraachuun kan dandaa'amu yoo mootummaa biyya sanaa irraa eeyyama qabaatan qofa!

8. Kooriyaa kaabaa keessatti Kompiiteraa fi Konkolaataa bitachuudhaaf mootummaa biyyichaa irraa eeyyama argachuun dirqama!

9. Kooriyaa kaabaa keessatti maqaa mootummaa biyya sanaa ijoollee ofiitiif baasuun dhorkaadha. Osoo mootummichi hin muudamin yoo maqaan mucaa dhalatee dura moggaafame ta'e, gaafa mootummichi muudamu maatiin mucaa maqaa dhala isaanii maqaa mootummaa biyya sanaa irraa jijjiiru qabu!

10. Kooriyaa kaabaa keessatti hanqinni huumna ibsaa waan jiruuf guutummaa biyyattii irraa halkan ibsaan ni bada!

11. Kooriyaa kaabaa keessatti Raadiyoo biyyatti sagalee hir'isu malee cufuun dhorkaadha!

12. Kooriyaa kaabaa keessatti uummata irraa taaksii yookan gibira funaanuun hin jiru!

13. Kooriyaa kaabaa keessatti namni barate 100%dha. Kan hin baranne hin jiru!

14. Kooriyaa kaabaa keessatti namni yoo yakka dalage hanga abba sadiitti maatii hundatu itti gaafatama!

15. Kooriyaa kaabaa keessa poolisiin tiraafikaa dubara male dhirri hin jiru 

AFAAN OROMOO AKKA QUUCARUTTI HIN BIQILLE

Baroota hedduuf uummatni Oromoo mirgoonni diimokiraasiifi namoomaa isaa akka kabajamuuf qabsoo hadhaa’aa geggeessaa ture. 

Mirga  siyaasaa, dinagdee, mirga Afaan isaa barachuu, ittiin dubbachuu, aadaafi duudhaa isaa beeksifachuufi tikfachuuf aarsaan uummanni keenya hin kaffalle hin jiru. Afaan Oromoo afaan barnootaa, afaan miidiyaa, afaan hojii naannichaafi biyyaalessaa ta’ee akka tajaajiluuf  qabsoo taasifameen yeroo ammaa kana Afaanichi kaayyoo qabsoo Oromoo dhugoomsuun afaan tajaajila nannichaa ta'uun afaan barnootaa, afaan miidiyaa, afaan mana murtii ta’uun tajaajilaa kan jiru yoo ta’u Afaan hojii mootummaa Federaalaa ta’ee akka tajaajiluuf ammoo hojiin bal’aan kan irratti hojjetamaa jiru ta’uun eenyu duraallee dhokataa miti. 

Biyyi keenya biyya sabootaafi sablammootaa ta’uu ishee irraan kan ka’e uummanni ishee jaalalaan wal danda’ee waliin jiraata.  Kana keessaatti sabootni afaan ,aadaa, duudhaafi eenyummaa isaanii guddifachuu, ibsachuu, barsifachuu akka danda’aniif mootummaan jijjiiramaa cimee hojjetaa jira. Kanaaf ammoo agarsiiftuun fedhii uummataa giddu galeessa godhachuun yeroo ammaa afaanotni shan afaan hojii federaalaa akka ta’aniif murtoo irra ga’amuu isaati. Kun calaqqee sirna dimokiraasii dhugaafi gaaffii uummataa giddu galeessa godhachuun owwaanna mootummaa agarsiisa.

Afaanni Oromoo yeroo ammaa kana Afaan hojii MNO ta’uun cinatti qo’annoofi qorannoon  ittiin geggeeffamuun Yuuniversiitota biyya kanaa keessatti hanga Digirii 3ffaatti barataamaafi barsiifamaa jira. 

Afaan Oromoo daanga’ee akka hin hafneefis Finfinnee dabalatee  manneen barnoota Naannolee ollaa Oromiyaa jiran keessatti Afaan Oromoon barnootni kennamaa jira. Akka diinni afaanichaa yaadutti Afaan Oromoo xiqqeessuu, balleessuu, laaffisuufi beekamtii dhowwachuu ture. Afaanichi garuu warra mormituufi gaadduu isaa afaan qabachiisuun qaanessee hanga yaadamuu olitti guddinniifi dagaaginni isaa ariifachuu irratti argama.

Sababiin isaa afaanichi akka hin badneefi akka hin quucarrettu waan biqilee waan as ga'eef. 

 Egaa fuulduratti Afaan Oromoo sadarkaa Gaanfa Afrikaatti afaan aartii, afaan dinagdee, afaan miidiyaa, afaan siyaasaafi barnootaa akka ta’uuf carraa amma argametti dhimma ba’uun bakka jirru hundatti guddina Afaan Oromoof haa tumsinu!

NIKOOLAAS TEESILAA EENYU

Gaafa  rimottii dhaan bakkuma jirtu teessee Tv irraa waan feete jijjiirrattu argannoo isaa fayyadamaa jirta.

Gaafa switch fayyadamtee ibsaa bantus argannoon isaa keessa jira. Ogeessonni fayyaa dhukkubsattoota gaafa raajii kaasan (x-ray) argannoo isaa fayyadamu.

Sagalee-guddiftuu, raadiyoo fi bilbilakee dabalatee,waan wireless'dhaan daddarbu kamuu gaafa fayyadamtu argannoo isaa fayyadamaa jirta. Tesilaan wantoota nuti jireenya keenya guyya-guyyaa keessatti itti fayyadamnu argannoolee dhibbootaan lakka'aman qaba. Garuu nama oolmaa haga kanaa addunyaadhaaf oole kanaaf bakki kenname faallaadha.

Bara 1884 yeroo hojii argannoo isaaf bilchaatetti Toomaas Ediisan biratti qacaramee ture. Ta'us garuu yeroo muraasa booda waliif galuu hin dandeenye. Ediisan karaa daddarbiinsa kaarentii irratti DC wayya yoo jedhu, Teslaan ammoo argannoosaa kan ta'e AC filate. DC'n wantoota akka tirikkaafaa irratti nu fayyada. AC'n garuu fageenya dheeraa deemuu kan danda'uu fi warshaalee humna ibsaa guddaa gaafataniif kan fayyaduudha. Wal morkiin kun isaan gidduutti yoo ka'u, Ediisan beekamtii guddaa waan qabuuf AC'n miidhaa fiduu akka danda'u agarsiisuuf arbi ibsaadhaan qabamee akka du'u godhee Tv'dhaan mul'isee ture; gama baay'eedhaanis irratti duule. Ummatis kanaaf isa balaaleffatanii turan. (Har'a addunyaan kan isheen fayyadamaa jirtu garuu caalmaatti AC'dha).

Tesilaan ilaalcha siyaasaa yeroo sana turerraa adda ta'e waan qabuuf kara mootummaa hacuucamaa ture; miiltoo wajjin hojjetu irraas qarshii guddaa haalamee ture; laaboraatoriin isaas boodarra jalaa waan gubateef argannoo baay'ee dhabe. Yaadonni argannoo isaa yeroo hatamanittis, "wanti guddaan argannoon dhala namaa fayyadu hojjetamuu isaati" jedhee dhiisaa ture.

Nama kallattii jireenya isaa hundumaan gufuun itti baay'ate ture. Xalayaa yeroo tokko haadha isaatiif barreesse irratti, "Waggaa hamma kanaa dhala namaa gargaaruuf hojii an hojjedhe galata hin arganne; arrabsoo fi tuffatamuu qofan buufadhe." Jedhee ture. Tesilaan yaada kalaqoota hedduudhaaf qabu baay'ee hojiitti hiikuuf danqamee, suuraa irraa akka mul'atutti waan nyaatullee hamma dhabuttis hiyyoomee bara 1943 qofaasaa hoteela keessatti du'ee argame. Argannoolee silaa har'a addunyaa kana fayyadan baay'eetu sammuu Tesilaa duukaa awwaalaman.

Yeroo sanatti dhiibbatamee haala nama gaddisiisuun du'us, har'a maqaansaa ol ka'ee haasa'ama.Waggaatti yeroo tokko jaalattoonni isaa addunyaarra jiran baay'een guyyaa dhaloota isaa ni kabajuuf. Abbaa qabeenyaa 1'ffaa kan ta'e Iloon Maski illee maqaa dhaabbata isaa guddicha'Teslaa'jedhee yaadannoo isaaf moggaase. Gaarummaan osoo bifa qabaattee Tesilaa fakkaatti!

Maree as garaa keeti garagalii of ilaali ati mal keessaa jirta? Mal hojjechaa jirta? Wanta karoorfateerraa guufu sii mudatu motee darbi ammaamii kophiidha?wantoonni mul'atee kee ukkaamsuu naannoo kee jiraan hedduu ta'u maluu atimoo jabaatte mul'ata kee san dhugoomseettii ifaatti basuu qabda. Haalaa kam keessaatiyyuu imalaa jalqabdee dhugoomsuuf imalaa kee ittii fufii dhaloota sii boodaf abdii tataa.

SEENAA DUBARTII YEROO TOKKOON DHIIROTA SHANITTI HEERUMTEE

Akkamiin dubartiin tokko al takkaatti dhiirota shanitti heerumtii? Hiibboon dachee kanaa guyyaadhaa gara guyyaatti kaninni heddummaateefii sababa itti dhaloonni Waaqayyoon aarsuuf jedhee hojii fofokkisaa barbaadee hojjetuufidha.  Hojiiwwan hammeenyaa ilmoo namaan hojjetaman duruma iyyuu jiru. Jallinni jaarraa 21 ffaa kana keessatti mul'ate garuu daangaa dhabeera! Waaqayyoof dhaloonnis  erga wal dhagahuu dhabanii turee bubbuleera. Kuni immoo gaaga'ama hamaa Pilaaneetii keenya kana irratti geessisaa jira. 

Pilaaneetiin kuni namoota hedduu jallina hojjetaniin maraattee dawaa dhabdeetti! Gaaffiin dhaloota kanaas  kaninni guyyaarraa gara guyyaatti deebii dhabeefii sababa hojiiwwaan cigaasisoon Waaqayyoon dheekkamsiisan akkas akkasii hojjetamaa oolaniifidha. Ilmoon namaa mudhii isaa hidhatee fincila hamaa Waaqayyo irratti gaggeessaa jira. Namni Waaqayyoon sodaatu gowwaafi dabeessa  jedhamee, odeessituun hojii gaarii tokko illee hojjettee hin beekne bara itti leellifamtu, bara fuggisoofi jaarraa xamaamotaa keessa jirra. Waanti dura deemuu qabu teellaa deemaa, waanti teellaa deemuu qabu dura fiigaa jira.

Arrabni isaanii qofti kan Lubbuu qabu, jireenyi isaanii inni kaan  du'ee kan owwaalame, namoota meeqa beekna! Jechoota hamoo ilma namaatti darbachuuf kan of hin qusanne, arrabni isaanii qofti qabeenya isaan qaban isa guddaafi beekumsa isaanii isa dhumaa akka tahetti lakkaawwatanii dacheerra kan bobba'an; ilmaan Seexanni ergatutu lafa kana hurgufee maraachisaa jira! Ofittummaafi of tuulummaan, of jajuufi of bokoksuun, anatu jiraafi  anummaan  jireenya namoota hedduu akka Muuzii tortoree  isaan godheera! Faallaa kanaammoo kan Waaqayyoon sodaatan, amanamoon, kan nama safeeffatan, kan arrabni isaanii gabii qabu, yoo  dandahan kan nama gargaaran, yoo dadhabanimmoo kan nama hin gaddisiifne, yoo dubbatanii ejjetan kan naamusa qaban, kan dubbiin isaaniifi jireenyi isaanii mi'aawaa tahes lafa rakkiftuu kana irra jiru. Haa  tahu malee sababa rakkiftoota Waaqarra iyyuu baala  hin buufnee kanaaf immoo gadi jedhanii jiraachuuf, qajeelummaa isaaniitti qaanahanii jiraachuuf dirqamaniiru!

Biyya keenya keessattis tahe addunyaa gara biraa irratti yeroo dhiirri dubartoota hedduu fuudhu (Polygamy) inuma jira. Inni kuni iyyuu Waaqayyoon kan dheekkamsiisudha. Haa tahu malee yeroo dubartiin tokko dhiirota hedduutti heerumtu (Polyandry) matumaa beekamaa miti. Aadaa kan fakkaatuufi Seera Hindu'izimiiti kan jedhan garuu biyya Hindii keessatti gareen  muraasni in mul'atu. Kuni osuma Waaqayyoon hin   gaddisiisu tahe iyyuu, Seera haamilee (Moral Law) tiin eeyyamamaadhaa? Nama hin jeequu?

Dubartii biyya Hindii kan taate Rajo Verma kan jedhamtu obboloota dhiiraa Shanitti al takkaadhaan heerumuudhaan mana tokko keessa haadha manaa dhiirota shanii taatee jiraachaa jirti! Isheen hunduma isaanii ija tokkoon ilaaluuf dirqama qabdi. Ijoolleen isheerraa dhalatanis kan eenyuu iyyuu hin jedhamani! Maqaa Shanan abbaa manoota sanaan Waamamu! Isaan dabaree isaanii eeggatanii Haadha manaa isaanii bukkee kan bulan yeroo tahu, "Walitti hinaafuu haa turuutii jechuma "Hinaaffaa" jedhamtu iyyuu hin beekani!"jedha akkan seenaa isaanii  Hdogar irraa odeeffadhetti! Maaliif akka akkasiin fuudhan yeroo gaafataman;  hanqinni durbaa waan  jiruuf rakkoo kana hirdhisuuf akka tahe dubbatu.

Maal taha as yoo dhuftan walakkaan keessan, Waaqayyo durba akka cirracha galaanaatti nuuf baay'iseera mitii as nu biraa? Sababa lammaffaa immoo; akka dhiironni lafa abbaa isaanii hirachuuf jedhanii walloolanii wal hin ajjeefneefidha jedhu. Namoonni biyya Hindii keessatti Aadaa kana hordofan! Dhiirri akkasiin jiraachaa jira.maaf ijaan jaalallee koo ilaaltee jettee nama ija jaamsuuf itti hin fiigiin! Nan qoose malee! Jaalalleen keessan kan keessan qofaadha! Sanas tahu kana Seexanni sababa akkasiin sammuu namaa keessa talaallii isaa isa hamaa fi Waaqa nama fincilsiisu kaahuun; guyyaarraa gara guyyaatti Waaqayyoofi dhaloota waan walitti buusu qopheessaa oola! 

Jarri akkasiin jiraatan kuni, ilmaanuma yaada gaarii yaadan dhalchuun isaaniif hin danda'amu. Gaahelli dhiira tokkoofi dhalaa tokkoon alaa hunduu abaarsaafi waan Waaqayyoon duchisiisee lafas abaarsisudha. Guyyaadhaa gara guyyaatti rakkinni addunyaa kanaa kan baay'ataa adeemeefii taateewwan akkas akkasii kan Waaqayyoon aarsanii  sammuu dhalootaas  duudaa  godhan waan baay'ataniifidha! Waaqayyoon sodaachuun jalqaba Ogummaati!Warri Waaqayyoon sodaatan mooraa ogummaa keessa kan deddeebihaniifi jireenya kan qabanidha. Warri seera uumamaa jallisanii, Farda  Seexanaa tahanii, isaaf jallina akkas akkasii baatan immoo; madda rakkina dachee kanaati! Hojiiwwan akkas akkasii kan seera uumamaa jallisan  lafa  hundumaa akka isaan rukuchiisuu dandahan beekuun isin irra jiraata. Sammuun keessan jallataa seera uumamaa akkas akkasii irraa akka fagaatu  isinitti himuun jaalladha! 

BAACOO ABBAA BOLOO

Liibaan：  Abbaa Boloo,Boloon narraa dhorkii!

Abbaa Boloo: Maal si godhee?

Liiban： Dooqa kiyya laalee Bishaanitti na jalaa  gate!

Abbaa Boloo：Hindanda'u!

Liiban：Hidda,Abbaa Boloo ija bu'i

Hidda：Maal si godhe?

Liiban : Abbaan Boloo Boloon narraa dhorkuu  didee Boloon dooqa kiyyaa ilaalee ilaalee Bishaanitti najala gate

Hiddaa:Hindanda'u!

Liiban: Tuqaa,hiddaa kana nyaadhu!

Tuqaa: Maal si godhe?

Liiban: Hiddi Abbaa Boloo ija bu'uu didee,Abbaan Boloo Boleen narraa dhorkuu didee,Boloo dooqa  kiyya ilaalee ilaalee bishaanitti na jalaa gate

Tuqaa: Hindanda'u

Liiban: Adurree,tuqaa kana nyaadhuu

Adurree: Maal si godhe?

Liiban: Tuqaan hidda nyaachuu didee,hiddi Abbaa Boloo ija bu'uu didee,Abbaan Boloo Boloon narraa               dhorkuu didee,Boloo dooqa kiyyaa ilaalee ilaalee bishaanitti na jala gate

Adurree: Hindanda'u

Liiban: Saree,Adurree kana nyaadhuu

Saree: Maal si godhe

Liiban: Adurree tuqaa nyaachuu didee,tuqaan  hidda nyaachuu didee,Hiddi Abbaa  Boloo ija bu'uu                     didee，Abbaan Boloo boloon narraa dhorkuu didee,Boloo dooqa kiyya ilaalee ilaalee bishaanitti na jalaa gate

Saree：Hindanda'u

Liiban：Waraabeessa,saree kana nyaadhuu

Waraabessa,Maal si godhe

Liiban：Sareen Adurree nyaachuu didee,Adurreen  tuqaa nyaachuu  didee,tuqaan hiddaa nyaachuu didee,Hiddi Abbaa Boloo ija bu'uu  didee,Abbaan Boloo Boloon narraa dhorkuu diddee Boloon dooqa kiyya   ilaalee bishaanitti na jalaa gate

Waraabessa: Hin danda'u

Liiban：Leenca Waraabeessa nyaadhuu

Leenca：Maal si godhe

Liiban：Waraabeessi Saree nyaachuu  dideee,Sareen Adurree nyaachuu  didee,Adurreen tuqaa                            nyaachuu  didee,tuqaan hidda nyaachuu didee,Hiddi Abbaa Boloo ija bu'uu didee, Abbaan Boloo Boloon narraa dhorkuu dideee,Boloon dooqa kiyya  ilaalee ilaalee bishaanitti na jalaa gate

Leenca：Hindanda'u

Liiban：Nama,Leenca kana ajjeessi

Nama：Maal si godhe

Liiban：Leenci Waraabeessa nyaachuu  didee,Waraabeessi Saree nyaachuu didee,Sareen Adurree                         nyaachuu  didee,Adurreen tuqaa nyaachuu didee,Tuqaan hidda nyaachuu didee ,Hiddi Abbaa Boloo ija bu'uu  didee,Abbaan Boloo Boloon narraa  dhorkuu didee,Boloon dooqa kiyya ilaalee  ilaalee bishaanitti na jalaa gate

Nama: Hindanda'u 

Liiban：Yaa Waaqaa,nama ajjeessi

Waaqa：Maal si godhe

Liiban：Namni Leenca ajjeessu didee,Leenci Waaraabeessa nyaachuu                                                                   didee,waraabeessi saree nyaachuu didee,Sareen Adurree nyaachuu diee,Adurreen tuqaa nyaachuu didee,Tuqaan hidda nyaachuu didee, Hiddi Abbaa Boloo ija bu'uu didee, Abbaan Boloo  Boloon narraa dhorkuu didee,Boloon  dooqa kiyyaa ilaalee ilaalee bishaanitti najalaa gate

Waaqa： Tole!

Liiban：Galatoomi Waaqa!ati Mootii waa  hundaati!