AFUUFFEE GURRAACHAFI ILAALCHA MILKAAWAA

KAN HIDHAMEE MIILASAA OSOON TAANE SAMMUU ISAATTI.

GATIIN DHALA NAMAA MEEQA

Ilmatu abbaa isaatiin,"gatiin jireenyaa meeqa abbaa?"jedhee gaafata. Abbaanis dubbiidhaan osoo hin taane gochaan itti agarsiisuuf yaade.Dhagaa tokko fuudhee itti kennee 'deemii gabaa geessi'jedheen. gatiisaammoo quba lama qofa itti agarsiisi afaanin hin dubbatin jedheen.'Gatii fedhan sii kennanis hin gurgurin'jedheen.Mucichis akkasuma godhe.Warri dhagaa irraa bituuf itti dhufan 'gatiin meeqa?'jedhuun;innis quba lama itti agarsiise.Qarshii lama moo?Sitti hin baayyatuu?Jedhaniin.Haa ta'uu ni kafalla yemmuu jedhaniin gurguruu didee gale.'Aabbaa waan naan jette raawwadheera'jedheen.Abbaanis tole mee ammas deemii godambaa(muuziy

eemii)geessi jedheen;ammas mucaan ni geesse. Gatiisaa akkuma duraa sana quba lamaan qofa baasee itti agarsiise.Qarshii dhibba lama moo?Tole ni kafalla jedhaniin.Didee dhagaasaa fudhatee manatti gale.ammas Abbaadhaan raawwadheera jedheen-mucichi. Abbaanis tole mee na hin nuffiniitii amma bakka albuuda itti gurguranitti geessi jedheen.Mucichis dukkaana albuuda itti gurguranitti ni geesse. Gatiisaa gaafatamnaan akkuma duraa quba lamaan itti agarsiise.Qarshii kuma dhibba lama moo? Jechaa dhagaa sanaajaa'ibsiifachaa amman siif kafala jedheen kunis. Mucichi gurguruu didee galeen.Abbaanis agartee ilma koo,dhagaan kun tokkuma, gabaatti qarshii lama,muuziyeemitti qarshii dhibba lama,dukkaana albuudatti immoo qarshii kuma dhibba lama siif kennan dhagaa gatii jabeessa jedhanii. Dhagaa gati-jabeessa ta'uu kan bare warra dukkaanaa sanaadha. Maalif? Maalummaa dhagichaa kan beeku isaan qofa waan ta'eefi. Gatiin jireenyaa kees akkasuma. Namoota gatii kee hin beekne irraa fagaadhu!

Jaallachuufi waliin jiraachuu dandeessa;garuu raawwattee itti hin dhiyaatin.Oolmaafi bultiin kee namoota gatii kee beekan qofa waliin haa ta'uu jedheen jedhama.

OSOO HIN DHALATIIN DU'UUF ERGA DHALATANI DU'UU

Namoota erga du'anii waggaa 200 ol ta'an har'agaruu seenaan isaanii anaafi si warra lubbuun jiran caala kan dubbatamu baay'eetu jiru.

Namootni bayayeen du'anii jiratan.namootni baayyeen immoo osoo jiranii du'an.jiraachuun jirra jechuu miti.du'uum awwalamuu miti.awwaalamuunis du'ui irra baay'ee caala.nama hiikno jireenyaa galeef jiraachuunis du'uunis bu'aa qaba.namni hiikni jireenyaa hin galleef jiraachuun isaa jirraa qofaadha.Dubartii abbaan manaa ishee seenaa dalaugu jalqabee osoo hin xumuriin du'ee tokkotu turte.aabban manaa ishee hojii jalqabee osoo hin xumura isaa ijaan hin argine.garuu gaafa jalqabee akkamitti akka xumuruu qabu beaek.ijaan garuu osoo hin argiin du'ee.Haati manaa isaa garuu hojii inni jalqbee sana akkuma inni yaadetti galmaan geesse.gaafa hojiin isaa sun xumurame namoonnikumaatanim eebba isaa irratti argaman,dubariitn kun akkas jette"Abbaan manaa koo fooniin du'ee,hojii ija qbauun dhaloota kanaaf hafe."jette.argitanii!namni kun fooniin du'eera.dhalatee du'eera.osoo hin dhalatiin du'uu jechuun wanta hojjechuuf dhalatan osoo hin hojjetiin du'uu jechuudha.

Hiikaa jireenyaa yoo wallaaltee immoo akka piroofeesera baayyee baratee garuu hanga nama kutaa tokko baratee waan hin fakkatneef guyyaa tokko barataa isaa tokkoof qabxii 'F'jedhamu kenneef.Barataan kun abdii kutachuu irraan kan ka'e guyyaa tokko haala mijataa ilaallatee biiroo niacmha piroofeesera jedhamu kana seenuun har'a asumaattin si ajjees jechuun itti dhaaddate.piroofeeserri kunis itti kolfuun deebii isa irraa hin eegamnee akkas jechuun dubbate,"Duris natti toleen jiraachaa jira sitti fakkatee,yoo onnee qabaatte na ajjeesi"jedeh jedhama.

Argitte?Namichi kun duris nama isa ajjeesu dhabe malee du'a eeggataa ture jechuudha.

ISTIROOKII – Stroke

Hammi isaan barbaadaniifi dhabanii turuu danda’an/dandamatan garagara ta’ullee, qaamoleen keenya dalagaa isaanii hojjachuuf ‘Glucose (fi wontoota dalagaa qaamaaf barbaachisan)’ fi ‘Oxygen’ barbaadu. Gulukoosiif oksijiinii ammo karaa dhiigaatiin argatu. Dhiiga ammoo karaa hidda dhiiigatiin argatu. Dhiigaa argachuu dhabuun Sammuu: hiddi dhiigaa gara sammuu deemu cufamuu, hudhamuu fi sababa dhiigni sammuu keessatti jigeef dhiiga gahaa ykn dhiiga aragachuu dhabuun, akkasumas dhiibbaan kana irraa qaama sammuutti dhufu kun ISTIROOK jedhama.

ISTIROOKIIN dhiiga ititeen ykn cooma hidda dhiigaa irraa fottoquun cufamuu fi haalaan dhiphachuun (hudhamuun) hidda dhiigaa gara sammuu ykn qaamaa sammuu deemu (Ischemic Stroke) fi hiddi dhiigaa sammuu cituun ykn jigsuun dhiigni sammuu kessatti dhangala’uu (Hemorrhagic Stroke) irra ta’uu danda’a. Gosti ISTIROOKII lamaan kun yaalli isaanii garagara (faalla wolii) fi akkasumas wontootni isaaniif nama saaxilanis gargaruma haga tokkoo qabu. 

Dhiigni gara sammuu ykn kutaa sammuu deemuu yeroo xiqqoof ykn yeroo gabaabduuf irraa dhaabatee deebi’uun (Transient Ischemic Attack) ammoo mallatoo sa’aa muraasa keeessatti mul’ate badu mul’isuu danda’a. 

Mallatoolee ISTIROOKII:

* Dubbachuu dadhabuu. Arrabni nama hihidhamuu.

* Wanta namni biraa jedhu hubachuu dhabuu.

* Tasa qaamnii cinaa tokkoo: fuula, harkaa, fi luka sochosuu dadhabuu.Cinaan sun guutuun guututti laamshayuu (Paralyze) ta’uu. 

* Ijji Cinaa tokko ykn lachuu ilaalu dadhabuu, itti dimimmisuu ykn guutuun guututti arguu dhabu. 

* Bowwoo hamaa ta’e tasa namatti dhagahamuu. Keessattu mallatoolee armaan olitti eeraman wojjiin haqqeen, lafti namaan maruun, fi yeroo muraasa booda of wollaaluun. 

* Deemuu dadhabu. Tasa madaala ofi eegu dadhabuu. 

Maatii,fira fi hiriyyaan keenya ISTIROOKII qabate/godhate jenne yoo shakkine:

*Akka seeqatu gaafachuun,ciinaan fuula tokko kaan wajjiin seequu dhabuu ykn gadi bu’uu ilaaluu.

*Harka lachuu akka olfuudhu/ol kaasu gaafachuun, harki ciinaa tokko olfudhuu dadhabuu ykn olfuudhee gubbaa irratti qabuu dadhabuu isaa ilaaluu.

*Akka jecha tokko irra deddebi’e jedhuu gaafachuun,jijjirama fi sirritti jechicha jechuu dhabuu isaa ilaaluu.

*Yoo mallatoo sadan kana mul’ise hatattamaan otoo turtii kamuu hin godhin dafanii mana yaalaa (Hospitaala) fiduu. 

Wontoota carraa ISTIROOKIIn qabamuu ol kaasan:

- Ulfaatinna gar malee guddaa ta’e qabaachuu

- Sochii qaamaa gochuu dhabuu

- Alkoolii haalaa ol baay’isanii dhuguu

- Dawaa nama si’eessu, hadoochu ykn mirqaansu kan akka Cocaine (Kokeyinii fa’a fayyadamuu

- Dhiibbaa dhiigaa haalaan ol ka’aa ta’e

- Sigaaraa aarsuu

- Haammi Koolestiroolii ol ka’e ta’e qabaachu

- Dukkuba Sukkaraa haalaan to’achuu dhabuu

- Dhukkuba Onnee (Dadhabuu Onnee ykn dhahannaa Onne wolhinsimne ykn sirri hin taane) qaabachuu

- Amma dura ISTIROOKII qabachuu ykn maatiin dhiihoo keenya isaan hubamuun

- Dubara caalaa dhiira irratti hedduminaan mul’ata.

- Keessattu Umriin keenya woggaa/ ganna 55 ol ta’uun

Wontootaa carraa ISTIROOKIIN qabamuu ol kaasaniidha.

Xaxawwan ISTIROOKII irraa dhufan:

Mallatooleenifi Xaxawwan ISTIROOKIIn fiidu qaama Sammuu miidhame irratti hunda’a. Akkasumas sadarkaa miidhama qaama Sammuu san irratti hunda’a.Xaxawwan kanniin keessaa:

* Qaamni cinaa tokkoo: fuulli, harkii fi lukti laamshayee (paralyzed) ta’e hafuu.

* Dubbachuu dadabuu. Nyaata liqimsuu dadhabuu. Barreessuuf dubbisuu dadhabuu. Waan dubbatame hubachuu dhabuu. 

* Waan amma dura ture guutun guutuutti ykn irra jireessaan irranfachuu ykn dagachuu. 

* Waa hubachuu, qaayyabachuu, madaaluufi dandeetii yaadaa fi murtee sirri qabaachuu/ dabarasuu dhabuu.

* Siree irratti hafuu. Qaama dhiqaachuuf, uffata jijjirachuuf, nyaata nyaachufii kan kana fakkaataniif deggarsa nama biraa barbaaduu. 

* Wontoota/xaxawwan kanaan wolqabatee yaada’uu fi cinqamuu irraa Muukuu sammuuf(Depresion)saaxilamuu.

ISTIROOKII akkamiin ofi irraa ittisna ykn carraa isaan qabamuu hirdhifna: 

* Wontoota carraa ISTIROOKII dabalan keessaa tokko dhiibbaa dhiigaa ol ka’aa ta’edha. Hordooffii gahaa gochuun dhiibbaa dhiigaa keenya to’achuun carraa ISTIROOKIIn hubamuu haalaan xiqqeessa.

*Hamma Koolestiroolii fi coomaa qaamaa keenya hirdhisuu. Kana gochuuf nyaata akka coomaa, foon diimaa, dhadhaa, kallee, fi nyata haphefamanii gurguraman kan koolestiroolii qaban yeroo hunda/ baay’isanii nyaachuu dhabuu/dhaabuu. 

*Sigaaraa aarsuu dhabuu/dhaabuu.

*Dhukkuba Sukkara yoo qabaanne hordoffii gahaa gochuun to’achuu.

*Ulfaatinna garmalee guddaa ta’e yoo qabaanne hirdhisuu. Ulfaatinna hojja keenyaan wol madaalu qabaachuu.

*Fuduraaleef kuduraalee gara garaa nyaachuu

*Sochii qaamaa hargansuu barbaadan/nama hargansiisan haala idile ta’een hojjachuu. 

*Hamma Alkoolii dhugnu xiqqeessu (Biiraa lamati) ykn guutumaan gutuutti dhiisuu.

*Dawaa nama si’eessan,hadoochaan ykn mirqaansan Ashiishii,Cocaine fa’a fayyadamuu dhabuu.

Horaa bulaa deebanaa!

Naaf jiraadhu harmee koo Sumaadha anteen koo

Riqicha too mootii 

Biiftuu too ganamaa 

Oolmaan kee ayyoo koo 

Maaliin  madaalamaa?

Jiruu  koo jiraatta 

Saggoo kee cabsitee 

Midhaan na nyaachisuuf 

Dhiiga kee cobsite 

Daawwitii jiruu  koo 

Ogeettii hundumaa

Naaf jiraadhu harmee  

Waggaa kuma kuma

Yaa carraakoo kanaa

 

Carraakoo barbaacha

Fiigee gaara yaabee

Aduun natti dhiinaan

Karaa bu'aan dhabee

Bohee fala dhabee

Waan falu wallaalee

Agartuunkoos tiifee

Lolaatti na dabalee

Gaara konkoladhe 

Ergan laga bu'ee

Harkumakoon daakeen

Qarqaratti bahe

Huccuukoo qoorfadhee

Ka'ee ol dhaabadhee

Mucaccadhee kufeen bishaan habbuuqadhee

Utuu carraa eeguu

Carraan na dabarsee

Bishaan baay'ee dhugeen

Garaa na bokoksee

Naachi na gototee 

Galaanaa na baasee

Qeensaan na moccoree

Hirribaa na kaasee

Boruukoo abdadhee

Har'a utuun daaddisuu

Mul'atakoo arguuf

Utuu abjuun qaxxisuu

Boruun booruu ta'ee

Borutti na dabarsee

Carraan naf qajeelee

Ganda irra na joorsee

Kosii gandaaf baadheen

Saggookoo na cabsee

Aduu keessa taa'ee

Garaa waaqaa ilaalee

Carariin waaqarra gad na mil'attee

Ifakoo fudhattee dukkana naaf laattee

Ilaaluu hin danda'u

Yaadan nan leela'a

Agartuukoo dhabus

Sammuun na raata'aa

Dukkanicha dheessuuf

Duubatti baqadhee

Namummaakoo dheessuuf

Utaleen naafadhee

Carraan naaf qajeellee

Golatti na galchee

SHANAN DHANGAALEE SAMMUU IJAARAN

1. Yaadota gaggaarii maddisiisuu❤️

2. Rakkina keessatti gaarummaa yaaduu( optimism)

3. Yaadotakee hojiitti hiikuuf yaaluu

4. Baay’ee Dubbisuu

5. Abdiidhaan jiraachuu