KOPHEE MEEQA MANAA QABDA?

Seenaa dargaggeessa waggaa 23 tokko dubbiseen gaaffii hedduu mataa kiyya keessatti keessummeesse. Konkolaataa meeqa qabduu? Jedhee Yoon isin gaafadhe, hundi keessan akka natti gadditan waanan beekuufan gara Kophee meeqa qabduu jechuutti gadi isiniif bute. Addunyaan kuni akka tokkodha. Akka tokko kan ishee godhe immoo namuma isheerra jiraatudha malee jallachuu sirna uumamaa ishee mudateen miti. seenaa namoota qabeenya olaanaa qabatanii, qabeenya uumamaa uumaan nama hundaaf qixa hiretti ofii isaanii gar malee fayyadamanii dhaloota immoo mana hidhaa Hiyyumaa keessatti adabanii isiniif qooduu jaladheera. 

seenaa dargaggeessa tujaara konkolaataa akka jabbii qehee sooressaatii burraaqaniitti balbala isaatti walitti qabatee kan nu ilaalchisudha. Waahee dargaggeessa kanaa obsaan dubbisaa! 

Dargaggeessa Los Angeles,California tti dhalatedha. Maatii mootota Eeshiyaa keessaa dhalate. Abbaan isaa obboleessa Sulxaan Mootii Birunaahiiti.Maqaan dargaggeessa kanaa Faiq Jefri Bolkiah jedhama.Akka lakkoofsa warra Awurooppatii dhuma bara 1998 dhalate.Amma Umuriin isaa ganna 23 yeroo tahu.Taphataa kubbaa miilaati.Taphattoota kubbaa miilaa taphatan keessaa qabeenyaan kan bukkee isaa dhaabbatu hin mul'anne. Inni Sooressicha kubbaa miilaa bara kanaa Cristiano Ronaldo tiin illee harka 19 isa caala. Konkolaataawwan moodelli isaanii barbaadamoofi qaalii tahan walumatti kuma lamaaf dhibba sadii (2,300) qaba.

Qabeenyi isaa bara kanaa Doolaara Biiliyoona 20 ($20B) dha. Mucaan dargaggeessaa kuni waggaa 23 ffaa isaatti nama qabeenya kana hundaa qabudha. Qabeenya kana hedduusaa akka maatiirraa dhaaletu himama.  Kan nama ajaahibuufi shamarran hedduufimmoo dorgommii hamaa tahe immoo mucaan kun fuudhuu mitiitii jaalallee illee dhabuu isaati. Amma guyyaa hardhaatti jaalallee kan jedhamtu illee isa bukkeetti argamtee hin beektu. Baga gammaddan shamarran hedduun keessan! Maaltu beekaa? Tarii akkuma Aster gajjallaatii kaatee mootiitti heerumte, atumtuu asii kaatee mucaa kanatti heerumuu dandeessa. Silaa jaalalli qaata luka qullaasaa biyyaa bade. 

Dargaggeessi kuni konkolaattota Moodela garaagaraa qaba. Konkolaattonni kun warra akka adunyaatti sooressaan adamsamanidha. Vitz asii mandara keessa darbaa nama dhowwattu miti.Spokiyo isaanii tokkittiitu Vitz cimdii bita.Rolls Royce qofa 600, Mercedes-Benz 570, Ferrari 450, Bentley 380 akkasumas konkolaattota gara biraa 300 qaba.Walumaa galatti dargaggeessi ganna 23 kun konkolaattota 2,300 qaba. As biyya keenyatti; dargaggeessi Kophee Biraandiiwwan beekamoo keessaa sadii qabaannaan dhugumaan waan guddaadha.Kopheewwan guutummaa addunyaatti beekaman keessaa sadii afur qabaannaan milkiidha. 

Guutummaa addunyaatti kopheewwan jaalatamoon kanneen kanadha.Nike,Reebok, Adidas, Puma, Bata,New balance, Woodland, Sketcher, Peter England fi Vans dha.Dargaggeessi kanneen keessaa kophee tokko tokko qabu, akka waan milkaahaa taheetti ilaalama nubiraa! Kuniyyuu umurii 23 tti waan namaaf milkaahu miti. Faiq Bolkiah n garuu nama mana gar malee qaalii keessa jiraatu, konkolaattota kuma lamaaf dhibba sadiimmoo mooraa isaa keessa dhaabbachiisee qabudha.

Ofitti deebihaatii waan manaa qabdan of gaafadhaamee? Ati waan dadhabaa taateefii kan waan nyaattee bultuufuu waldhaansoo qabaa jiraattu? Waan hin dhamaaneefii kan jiraachuuf jettee halkaniif guyyaa hiriira taaksiidhaan mataan si cabu?  Osoo oliif gadi fiigdee hojii barbaadduu mitii kopheen tokkittiin ati qabduyyuu fuulduraan afaan bantee Qurxummii kiyyoon qabe kan fakkaatteefii? Waan ati dhibaahaa taateefii kan Konkolaataa bitachuun sitti ulfaateefii? Lakki situ dadhabaa tahee, dhama'uus dideef miti. Qabeenya dachee kanaatu, dafqa namoota hedduutu harka namoota muraasaa jiraafidha. Kunoo konkolaataa tokkittii nuyi akka waan guddaatti ilaallu, warri qaban immoo 2,300 balbala dhaabanii kan ittiin deemanuu wallaalan! 

obbolootni dachee kana irra jiraachuuf wal'aansoo osoo gootanii kan isinitti ulfaatuufii sababoonni akkas akkasii waan jiraniifidha.Gahee kee,qooda Waaqayyo akka itti jiraattuuf siif kennetti  Kan jiraachaa jiru qaama biraadha.Dadhabummaa ati qabdu osoo hin tahiin warra abba yerootu akka kanaa godhee lafa irra jiraachuu nama jibbisiise.Hiyyeessi tasumaa birmaduu jedhamuu hin dandahu.Yoo ammamuu birmadummaa isaa labsate,jiraachuuf jedhee garuu dhaqee sooressatti of gata!Yeroos birmadummaa qabu daldaluu isaati.Jiraachuuf immoo waan hedduutu raawwatama! 

Olaantummaan sooressootaa olaantummaa hin qeeqamnedha.Biyya  lafaa kana irratti sooressi bara kamuu kabajamaadha.Hiyyeessi immoo bara kamuu salphataadha.Waaqa malee eenyu hiyyeessa jaalataa? Uumamuu lafaa kaasee amma hardhaatti, boorus bara kamuu olaantummaan sooressaa  inuma jiraata. Yoos barri maal nutti hammaateree? Kan lafatti hammaate Seexana caalaa,sooressadha.Waan ittiin jiraatamu yoom dhibeeti dhaloonni "Baratu hammaate!"Jechaa jiraataree? Barri gonkumaa hin hammaanne. Kan hammaatee hammina labse Namadha! 

KALEESSA FAYYISAAKEE HAR’A GARUU ABBAA MURTII KEETI SEENAA_GADDISIISAAF BARSIISAA

Intalli durbaa kun guyyaa tokko yakka cimaa hojjattee mana murtii dhiyaatte. Adabbiin yakka isheen hojjatteef kennamu silaa hidhaa umrii guutuu ture. Isheenis yakka hojjatte kanatti baayyee gaabbitee, adabbii ishee eegachaa jirus dursitee yaaddee baayyee dhiphattee bohuu jalqabde, namni ishee gargaaruu danda’u garuu hin turre.Mana murtii keessatti yeroo maqaanshee waamamus imimmaan buustee bohuushee ittuma fufte.Maatiinii fi firootnishees ishee duukaa bohuurra kan darbe furmaata kennuufii hin dandeenye…

Tasa mana murtii keessatti wanti tokko ta’e.Murtiin osoo isheetti hin kennamin dura,namichi isheen hin beekne tokko ka’ee dhaabate, ergasii garasheetti  adeemuu jalqabe. Namootni hundumtuu callisanii gara isaa ilaaluutti ka’an.Namichis itti fufee waa’ee isheetiif falmachuu jalqabe.Yakki isheen hojjatte baayyee cimaa ta’us,namtichi humnaa fi beekumsa, dandeettii fi ogummaa,akkasumas qabeenya qabu hundumaatti fayyadamee bakka ishee bu’ee hamma dhumaatti cimee falmeef. Adeemsa seeraa yeroo dheeraa fudhateen booda isheenis bilisa baate. Isheenis gammachuudhaan imimmaan buusaa fuuldura isaatti kuftee,‘ATI GARUU EENYU?’ jettee namicha isheedhaaf falme sana gaafatte. Innis waa’ee isaa guddaa dubbachuu hin barbaanne. Guyyoota muraasaan booda  osooma beektuu, irra deebitee balleessaa fi yakka cimaa hojjatte. Qaamota seeraatiinis qabamtee mana murtiitti dhiyaatte. 

Akkuma mana murtiitti oli seenteen, namicha duraan isheedhaaf falmee bilisa ishee baase sana bakka teessoo abbaa murtii taa’eeruun argitee baayyee gammadde.Gammachuudhaanis,‘kunoo ammas deebi’ee dhufeera’ jetteen (akka inni ishee bilisa baasuuf yaaddee).Garuummoo,namtichi amma ogeessa seeraa isheedhaaf falmu osoo hin ta’in kan murtii kennu,abbaa murtii ta’eera. Namtichis bakka gad-jedhee ol-jedhee akkas jedhee,‘Kaleessa kan siif falmu ture, kanaaf osooma yakka adabsiisu hojjattee jirtuu hamma dhumaatti sii falmee bilisa sibaase. Har’a garuu ani abbaa murtiiti, murtiin ani siif kennus haqa-qabeessa ta’uu qaba’jedheen.Isheenis erga kana dhageessee booda abdii kutannaa fi gadda guddaadhaan ATI GARUU EENYU?jettee gaafatte.Namtichis deebisee,KALEESSA FAYYISAAKEE TURE, HAR’A GARUU ABBAA MURTII KEETI’ jedheen.

 

HIMA DIDDUUN DU'A HIN DIDDU

Yeroo tokko hiriyoonni lama wajjiin karaa deemu turan. Inni tokko qaro dhabeessa yoo tahu inni tokko immoo qaroo qabeessa. Karaa irratti aduun waan itti dhiiteef, wal gaafatanii bakkuma itti dhihe kana buluu murteessani.ganama akka bari'eenis akka deeman.kanaan bakkuma itti dhihe kana

bulan. Tempraacharri(qilleensi) lafa isaan jiranii immoo haala adda taheen guyyaa ni hoo'a, halkan

immoo garmalee diilaallaa'aa waan taheef bineensonni lafarra loo'an gara galgalaa akka fedhan tahuuf ni rakkatu. Ganama akkuma bari'een inni qaro qabeessa tahe, deemeen

hawaasa naannawaa kana jiraatu irraa nyaata nuuf fidee dhufaa ati asitti na eegi jechuun bakka bulanitti qaroo dhabeessicha dhiisee biraa deeme.Inni qaroo dhabeessi kun akkuma isa boodatti hafeen ulee isaatiin akeekkataa nannawa bulan sana osooma asiif achii deddeemuu bofa qorri itti cimuun sochii dadhabee diriiree ciisuun, barii lafaatii fi hoo'a aduu eeggatu ulee isaatiin xuqee arge. Itti deddeebi'ee tuqus bofichi sochii waan hin dandeenyeef ulee gaariin argadhe jechuun boficha gara eegee isaa qabachuun harkatti qabate. Inni qaro qabeessaa nyaata fuudhee yeroo dhufu bofa harkatti argu iyyee bofa tahuu itti himuun akka darbu ajaje. Inni qaro dhabeessichi ulee bareedaa kana fakkaatu na goyyoomsee fudhachuuf akkana dubbataa jira jechuun waan shakkeef boficha darbuu dide. Irra deddeebiin itti himamus hayyamamaa waan hin taaneef qaro qabeessichi itti dhiisuun imala isaanii itti fufan. Imala sa'aatii muraasaan booda aduun bahee qaama bofichaa waan hoo'iseef bofichi of hubachuun ofirra naanna'ee qaro dhabeessicha harka isaa hidduun imala isaa xumure.

Egaa kana irraa wanti baratamu:-Namni Beekumsa qabu akka isa qaroo qabuu yoo tahu inni beekumsa hin qabne immoo akka qaro dhabeessichaati.

Kanaaf,sadarkaa kamittuu dhuunfaanis tahee gareen nama nu caalaa beekaa tahuu isaa beeknuu fi itti amannu, shakkii malee jala deemuu aadaa godhachuun imala keenya karaatti hafuu jalaa haa baraarruun dhaamsa kooti.garuu karaan muldhata keenyatti nu geessu dhugaan sammuu ilaalcha gaariif hubata qabaachuudha.

SEENAA DUBARTII YEROO TOKKOON DHIIROTA SHANITTI HEERUMTEE

Akkamiin dubartiin tokko al takkaatti dhiirota shanitti heerumtii? Hiibboon dachee kanaa guyyaadhaa gara guyyaatti kaninni heddummaateefii sababa itti dhaloonni Waaqayyoon aarsuuf jedhee hojii fofokkisaa barbaadee hojjetuufidha.  Hojiiwwan hammeenyaa ilmoo namaan hojjetaman duruma iyyuu jiru. Jallinni jaarraa 21 ffaa kana keessatti mul'ate garuu daangaa dhabeera! Waaqayyoof dhaloonnis  erga wal dhagahuu dhabanii turee bubbuleera. Kuni immoo gaaga'ama hamaa Pilaaneetii keenya kana irratti geessisaa jira. 

Pilaaneetiin kuni namoota hedduu jallina hojjetaniin maraattee dawaa dhabdeetti! Gaaffiin dhaloota kanaas  kaninni guyyaarraa gara guyyaatti deebii dhabeefii sababa hojiiwwaan cigaasisoon Waaqayyoon dheekkamsiisan akkas akkasii hojjetamaa oolaniifidha. Ilmoon namaa mudhii isaa hidhatee fincila hamaa Waaqayyo irratti gaggeessaa jira. Namni Waaqayyoon sodaatu gowwaafi dabeessa  jedhamee, odeessituun hojii gaarii tokko illee hojjettee hin beekne bara itti leellifamtu, bara fuggisoofi jaarraa xamaamotaa keessa jirra. Waanti dura deemuu qabu teellaa deemaa, waanti teellaa deemuu qabu dura fiigaa jira.

Arrabni isaanii qofti kan Lubbuu qabu, jireenyi isaanii inni kaan  du'ee kan owwaalame, namoota meeqa beekna! Jechoota hamoo ilma namaatti darbachuuf kan of hin qusanne, arrabni isaanii qofti qabeenya isaan qaban isa guddaafi beekumsa isaanii isa dhumaa akka tahetti lakkaawwatanii dacheerra kan bobba'an; ilmaan Seexanni ergatutu lafa kana hurgufee maraachisaa jira! Ofittummaafi of tuulummaan, of jajuufi of bokoksuun, anatu jiraafi  anummaan  jireenya namoota hedduu akka Muuzii tortoree  isaan godheera! Faallaa kanaammoo kan Waaqayyoon sodaatan, amanamoon, kan nama safeeffatan, kan arrabni isaanii gabii qabu, yoo  dandahan kan nama gargaaran, yoo dadhabanimmoo kan nama hin gaddisiifne, yoo dubbatanii ejjetan kan naamusa qaban, kan dubbiin isaaniifi jireenyi isaanii mi'aawaa tahes lafa rakkiftuu kana irra jiru. Haa  tahu malee sababa rakkiftoota Waaqarra iyyuu baala  hin buufnee kanaaf immoo gadi jedhanii jiraachuuf, qajeelummaa isaaniitti qaanahanii jiraachuuf dirqamaniiru!

Biyya keenya keessattis tahe addunyaa gara biraa irratti yeroo dhiirri dubartoota hedduu fuudhu (Polygamy) inuma jira. Inni kuni iyyuu Waaqayyoon kan dheekkamsiisudha. Haa tahu malee yeroo dubartiin tokko dhiirota hedduutti heerumtu (Polyandry) matumaa beekamaa miti. Aadaa kan fakkaatuufi Seera Hindu'izimiiti kan jedhan garuu biyya Hindii keessatti gareen  muraasni in mul'atu. Kuni osuma Waaqayyoon hin   gaddisiisu tahe iyyuu, Seera haamilee (Moral Law) tiin eeyyamamaadhaa? Nama hin jeequu?

Dubartii biyya Hindii kan taate Rajo Verma kan jedhamtu obboloota dhiiraa Shanitti al takkaadhaan heerumuudhaan mana tokko keessa haadha manaa dhiirota shanii taatee jiraachaa jirti! Isheen hunduma isaanii ija tokkoon ilaaluuf dirqama qabdi. Ijoolleen isheerraa dhalatanis kan eenyuu iyyuu hin jedhamani! Maqaa Shanan abbaa manoota sanaan Waamamu! Isaan dabaree isaanii eeggatanii Haadha manaa isaanii bukkee kan bulan yeroo tahu, "Walitti hinaafuu haa turuutii jechuma "Hinaaffaa" jedhamtu iyyuu hin beekani!"jedha akkan seenaa isaanii  Hdogar irraa odeeffadhetti! Maaliif akka akkasiin fuudhan yeroo gaafataman;  hanqinni durbaa waan  jiruuf rakkoo kana hirdhisuuf akka tahe dubbatu.

Maal taha as yoo dhuftan walakkaan keessan, Waaqayyo durba akka cirracha galaanaatti nuuf baay'iseera mitii as nu biraa? Sababa lammaffaa immoo; akka dhiironni lafa abbaa isaanii hirachuuf jedhanii walloolanii wal hin ajjeefneefidha jedhu. Namoonni biyya Hindii keessatti Aadaa kana hordofan! Dhiirri akkasiin jiraachaa jira.maaf ijaan jaalallee koo ilaaltee jettee nama ija jaamsuuf itti hin fiigiin! Nan qoose malee! Jaalalleen keessan kan keessan qofaadha! Sanas tahu kana Seexanni sababa akkasiin sammuu namaa keessa talaallii isaa isa hamaa fi Waaqa nama fincilsiisu kaahuun; guyyaarraa gara guyyaatti Waaqayyoofi dhaloota waan walitti buusu qopheessaa oola! 

Jarri akkasiin jiraatan kuni, ilmaanuma yaada gaarii yaadan dhalchuun isaaniif hin danda'amu. Gaahelli dhiira tokkoofi dhalaa tokkoon alaa hunduu abaarsaafi waan Waaqayyoon duchisiisee lafas abaarsisudha. Guyyaadhaa gara guyyaatti rakkinni addunyaa kanaa kan baay'ataa adeemeefii taateewwan akkas akkasii kan Waaqayyoon aarsanii  sammuu dhalootaas  duudaa  godhan waan baay'ataniifidha! Waaqayyoon sodaachuun jalqaba Ogummaati!Warri Waaqayyoon sodaatan mooraa ogummaa keessa kan deddeebihaniifi jireenya kan qabanidha. Warri seera uumamaa jallisanii, Farda  Seexanaa tahanii, isaaf jallina akkas akkasii baatan immoo; madda rakkina dachee kanaati! Hojiiwwan akkas akkasii kan seera uumamaa jallisan  lafa  hundumaa akka isaan rukuchiisuu dandahan beekuun isin irra jiraata. Sammuun keessan jallataa seera uumamaa akkas akkasii irraa akka fagaatu  isinitti himuun jaalladha! 

BAACOO ABBAA BOLOO

Liibaan：  Abbaa Boloo,Boloon narraa dhorkii!

Abbaa Boloo: Maal si godhee?

Liiban： Dooqa kiyya laalee Bishaanitti na jalaa  gate!

Abbaa Boloo：Hindanda'u!

Liiban：Hidda,Abbaa Boloo ija bu'i

Hidda：Maal si godhe?

Liiban : Abbaan Boloo Boloon narraa dhorkuu  didee Boloon dooqa kiyyaa ilaalee ilaalee Bishaanitti najala gate

Hiddaa:Hindanda'u!

Liiban: Tuqaa,hiddaa kana nyaadhu!

Tuqaa: Maal si godhe?

Liiban: Hiddi Abbaa Boloo ija bu'uu didee,Abbaan Boloo Boleen narraa dhorkuu didee,Boloo dooqa  kiyya ilaalee ilaalee bishaanitti na jalaa gate

Tuqaa: Hindanda'u

Liiban: Adurree,tuqaa kana nyaadhuu

Adurree: Maal si godhe?

Liiban: Tuqaan hidda nyaachuu didee,hiddi Abbaa Boloo ija bu'uu didee,Abbaan Boloo Boloon narraa               dhorkuu didee,Boloo dooqa kiyyaa ilaalee ilaalee bishaanitti na jala gate

Adurree: Hindanda'u

Liiban: Saree,Adurree kana nyaadhuu

Saree: Maal si godhe

Liiban: Adurree tuqaa nyaachuu didee,tuqaan  hidda nyaachuu didee,Hiddi Abbaa  Boloo ija bu'uu                     didee，Abbaan Boloo boloon narraa dhorkuu didee,Boloo dooqa kiyya ilaalee ilaalee bishaanitti na jalaa gate

Saree：Hindanda'u

Liiban：Waraabeessa,saree kana nyaadhuu

Waraabessa,Maal si godhe

Liiban：Sareen Adurree nyaachuu didee,Adurreen  tuqaa nyaachuu  didee,tuqaan hiddaa nyaachuu didee,Hiddi Abbaa Boloo ija bu'uu  didee,Abbaan Boloo Boloon narraa dhorkuu diddee Boloon dooqa kiyya   ilaalee bishaanitti na jalaa gate

Waraabessa: Hin danda'u

Liiban：Leenca Waraabeessa nyaadhuu

Leenca：Maal si godhe

Liiban：Waraabeessi Saree nyaachuu  dideee,Sareen Adurree nyaachuu  didee,Adurreen tuqaa                            nyaachuu  didee,tuqaan hidda nyaachuu didee,Hiddi Abbaa Boloo ija bu'uu didee, Abbaan Boloo Boloon narraa dhorkuu dideee,Boloon dooqa kiyya  ilaalee ilaalee bishaanitti na jalaa gate

Leenca：Hindanda'u

Liiban：Nama,Leenca kana ajjeessi

Nama：Maal si godhe

Liiban：Leenci Waraabeessa nyaachuu  didee,Waraabeessi Saree nyaachuu didee,Sareen Adurree                         nyaachuu  didee,Adurreen tuqaa nyaachuu didee,Tuqaan hidda nyaachuu didee ,Hiddi Abbaa Boloo ija bu'uu  didee,Abbaan Boloo Boloon narraa  dhorkuu didee,Boloon dooqa kiyya ilaalee  ilaalee bishaanitti na jalaa gate

Nama: Hindanda'u 

Liiban：Yaa Waaqaa,nama ajjeessi

Waaqa：Maal si godhe

Liiban：Namni Leenca ajjeessu didee,Leenci Waaraabeessa nyaachuu                                                                   didee,waraabeessi saree nyaachuu didee,Sareen Adurree nyaachuu diee,Adurreen tuqaa nyaachuu didee,Tuqaan hidda nyaachuu didee, Hiddi Abbaa Boloo ija bu'uu didee, Abbaan Boloo  Boloon narraa dhorkuu didee,Boloon  dooqa kiyyaa ilaalee ilaalee bishaanitti najalaa gate

Waaqa： Tole!

Liiban：Galatoomi Waaqa!ati Mootii waa  hundaati!     

GANAMEEN EENYU,AKKAMIIN GARBUMMAATTIS GURGURAMTE?

Ganamee Yaa'ii: Dubartii Oromoo garbummaatti gurguramtee, og-barruu Oromoof bu'uura taate

Jarraa 18ffaa fi 19ffaa keessa lakkoofsi dhalattoonni Oromoo garbummaan biyyootii adda addaatti gurguraman hedduudha.

Isaan keessa tokko kan taatee fi eenyummaa ishee utuu hin dagatiin guddina afaani fi og-barruu Oromoo keessatti gummaacha bu'uuraa kan qabdu. 

Ganamee Yaa’ii Shaseedaa Odaa maqaa dhaloota isheeti, Jarmanii keessatti garuu caalatti maqaa Pooliin Faatimaa jedhamuun beekamti.

Ganameen eenyu, akkamiin garbummaan gurguramte?

Ganameen Godina Jimmaa, bakka Gumaa jedhamutti jalqaba bara 1830’n keessa akka dhalatte ni himama, barsiisaan lammii Jarmanii seenaa jireenya ishee barreesse Liidarhoos jedhamu.

Daldala garbaa yeroo sana tureen, ijoolleen hedduun maatii isaanii jalaa hatamanii ykn ammoo waraana gosoota jidduutti uumamuun fudhatamanii garbummaatti gurguramu ture.carraan kun Ganamees maatii ishee jalaa daldaltoota garbaan hatamteetuu himama.

'Nama biyya Oromoo' jechuun kan of himan Abbaa Gammachiis eenyu?

"Oromoon sirna Gadaan mootummaa ofiin of bulchu hundeeffachuu danda'a"

Abbaan Afaan Oromoo eenyu?

Seenaa jireenya Ganamee Yaa'ii qorachuun kan barreesse Liidarhoos,abbaan ishee waraana irratti yeroo isheen daa’ima ganna ja’aa(6) turte akka ajjeefame barreeffameera.

Umurii ganna sagalitti guyyaa tokko utuu bakka awwaalcha abbaa ishee daawwattuu daldaltoota garbaan butamtee akka fudhatamte seenaan jireenya kun ni hima.

Sana booda “Jimma irraa gara Gondar, achirraa gara Masriitti gurguramte,” jedhu   Masirii keessatti yeroo 12 irra deddeebiin erga gurguramtee booda, akka qabeenya lammii Masrii, Mehmeet Alii jedhamuutti Kaayirootti geeffamte jedha barreeffamni Liidarhoos.

Gola isaa keessa hojjachaa akka turtee fi amantaa Islaamaas hordofaa akka turte barreessee jira.

“Bara 1847’tti lammiin Jarmanii Joon Baaroon yeroo Masiriitti imale, jireenya ishee jijjiire,” jedha qorataa fi piroofesarri duraanii lammii Jarmanii Wolbart Simiidti.

Lammiin Masirii kun Ganamee akka kennatti Joon Baarooniif dabarsee ishee kenne.

Yeroo Jarman, Kornitaal geessutti maqaan ishii Fatimaatti jijjiramee akka turee fi cuphaa kiristaanumma booda maqaan ishee gara Pooliin Johaanitti akka geeddarame Liidarhoos eeruun Wolbert Simiidti qorannoo isaa irratti maxxanseera.

Barnootaa fi jireenya mishinaarii

Jarmanitti Ganameen erga bitamte booda akkataa itti mana kunuunsan (home care) akka barattuuf mana barumsaa yemmuu seentetti “barumsaan baay'ee cimtuu waan taateef”mishinaroota waliin gara hojjechuutti dabarte jedhu.

Dandeetti isheen qabdu keessaa kan himamu tokko, Afaan Oromoo, Afaan Jarmanii fi Afaan Arabaa dabalatee afaanota gara shanii ni dandeessi turte kan jedhudha.

Ganameen amantaa Kiristaanummaa fudhachuun bara 1852’tti erga cuphamtee booda, dhiyeenyaan luboota fi mishinaroota waliin hojjachuu eegalte.

Guumacha aadaa fi Afaan Oromoo barsiisuu

Ganameen sochii wangeela uummata Oromoo bira geessisuu keessatti ga’ee guddaa qabdi turte.

Ganameen kiitaabaa seenaa ishee mata duree ‘Intala Oromoo’ jedhu kan isheen barreessite boodarra erga isheen duutee maxxanfamee gara afaanota 30 oliitti hiikameera.

Kitaaba ishee kana xumuruun kan maxxanse lammii Jarmanii, Liidarhoosiidha.

“Oromoo addunyaatti, keessumaayyuu Awurooppatti kanaan beeksisteetti,” .

Ebla 1855 keessa Ganameen fedhii wangeelli uummata ishee, uummata Oromoo bira akka ga’uuf qabdu ibsuun mishinarootaaf xalayaa ni barreessiti turte.

Mishiniin ykn ergamni wangeelaa gara uummata Oromootti guddaan hundaa’uu isaaf Ganameen sababa isa guddaa ta’uu akka maltus himaniiru.

Mishiniin kun saba Oromoo bira ga’uuf, wangeela Afaan Oromootti hiikuu yaaluu fi hojiilee biroon gumaacha godheera.

Kitaabni Ganamee “Intala Oromoo”jedhu kunillee yemmuu gurguramutti galiin isaa mishinii kanaaf kennamuun gargaara akka ture ni himama.

Mishiniin kun boodarra Oromiyaa keessatti manneen barnootaa, mana amantaa fi wiirtuulee adda addaa ijaaruu keessatti ga’ee guddaa qaba.

Ganameen Adoolessa 1855 keessa tasa dhibee hargansuu waliin wal qabateen hubamtee, Fulbaana 11,1855 lubbuun ishee darbe.

Wolberti Simiidt akka barreesseetti,Ganameen magaalaa Riyeen keessatti awwaalamte.

DHUGUMAYYUU ATOO HIN QABDU HIRIYYAA

Namticha araada qabu tokkotu hiriyaa isaa araada qabu kan biraa wajjiin beellama qabatee dursee achi ga’ee taa’ee eegaa jira.Namni kan biraan tokko immoo iddoodhuma sana taa’ee waa dubbisaa waas alalfata(nyaataa)ture.Achumaan itti siqee hamma hiriyaan isaa dhufuufiitti yeroo wajjiin dabarsuu barbaade.Maqaa gaafatee wal baree“Hiriyaa qabdaa?”Jedheen.Namtichi deebisee“Dhiira moo dhalaa?”Jedheen.Achii“Lakkii dhiiruman jedhe”jedheen.Innis“Ani illee lachuu iyyuu hin qabu gaaffiidhuma kee qulqulleeffachuuf malee” jedheeni. Sanumaan “maali nama gaarii fakkaatta attamitti hiriyaa dhabee”jedheen.Innis deebisee“Hundumtuu gaafa jalqaba na argan akkumakee kana naan jedhu,achii natti dhiyaachuuf waa meeqa ta’u,ega walitti dhiyaannee booda garuu ni badu”ittiin jedhe.“Maal amala badaa qabda jechuu dha moo?”Jedheen. Innis “lakkii amala badaa hin qabu, garuu waan isaan ana irraa barbaadanis immoo hin qabu”ittiin jedhe.Namtichi bitaa isa galee “maal jechuu dhaa!”Jedhee gaafate. Innis “yoo xiqqoo nabira turte Atumtuu ofiif deebifta”jedheen. Namtichis xiqqoo akka usuu ta’ee.”hey obbole sigaaraa qabdaa?”Jedheen.Innis“lakkii hin qabu” jedheen.Achii xiqqoo turee“feestaala sana keessa kan jiru caatii dha moo?”Jedhee gaafate.Innis“lakkii baala Warqee ti galee ittiin daabboo tolchuuf jedheen ammuma argee bitadhe”jedheen.Achii“daabboo ofii tolfattaa?”Jedhee itti kolfe.Inni immoo“waanan ofii nyaadhu eenyu akka naaf tolchu yaaddee?”Jedheen.Innoo dubbicha moggaatti qabee“araada qabdaa”jedheen.Jennaan“Eeyyee”jedheen.Achii baay’ee gammadee “maarree manni gaariin tokko jira hiriyaan koos waan hafe fakkaata wajjin deemnee shaashaa goona kaa”jedheen.Namtichis“library dhaa?”Jedheen.Innis aaree“biyya keessanii immoo library keessatti qaamuu?” Jedhee itti kolfe. Namtichis“ahaa Maarree akka achitti qaraanuuf mitii kan achi nuuf tuulan?”Jedheen. Achii“waa’ee maalii odeessitaa ani caatii jechuu kootiim”jedheen.Inni immoo deebisee“akkasimoo ani immoo waa’ee kitaabaan odeessaam.Suusii qaba kanan siin Jedhes suusii dubbisuuti”ittiin jedhe. Namtichi baay’ee aaree“dhuguma iyyuu ati waan namaaf ta’u hin qabdu”jedhee dhiisee sokke.Namooni dhiigaan firoomu, amalaan immoo michoomu. “Wal fakkaattiin wal barbaaddi” jedha Oromoon.“Michuun Cuquliisaa Sabaliisa” jedha Oromoon gaafa mammaaku.Yeroo tokko tokko namoonni baay’ee wal jibban michuu ta’aniin arga.Edaa amala tokko qabu.Warri baay’ee hamii jaalatan warruma akka isaanii barbaaddatu,inaaftuun inaaftuu barbaaddi,sobduunis sobduu barbaaddi Hundumtuu akka wal fakkaatutti,lwal jaalatee immoo utuu hin taane wanti isaan jaalatan tokko waan ta’eef shirkoomu(michoomu).

JAALALLI DHUGAAN YEROO KAMIYYUU TAANAAN KAN BADU MITI

Yeroo tokkoo shammari tokkoo loltuu tokkoo walliin jaalalaa baay'ee bareeda ta'ee dabarsani. Loltuun kun akkumaa carraa darrii biyyaa isaa eguuf jechaa ishee irraa adda bahe loltuwwaan kaan walliin dangaa biyyaa isaa eguuf deeme. Sana booda jaalalee isaa walliin wal arguun faagacha dhufee xalayaa qofa ta'ee. Isheenis waggaa murasaaf egdee dhufuu gaafa diduu.

XALAYAA AKKAS JETTE ERGITTEEF

Waggaa murta'eef si eguus dhufuu waan dideef ani hiriyaa jaalalee biraa waanan qabadheef suura/photo koo kan si biraa jiruu hundaa naaf ergii si hin barbaadu. Kan jedhuudha. Loltuun kunnis xalayichaa dubbisee. Hiriyyootta isaafi loltuwwaan biroo irraa suura shammarran hedduu wallittii qabee:

XALAYYAA AKKAS JEDHUU BARREESSEEF;

Ani ati ishee kam akka tattee waanan si hin barreef adaraa kee suuraa hundaa kana keessa sitti kan toleefi kan kee kan ta'ee fuudhutti isaa kan naf deebissi. Jechuun ergeef.

Jaalali dhugaa yeroo kamiyyuu isaa hin dangeessu, bakka jirtanitti wal qoruu irraa waliif amanamuun jiraadha. Ani wan baay'ee isiniif hin ibsu isiin garuu kan jaalataniif amanamaa ta'aa jiraadha! Hora bula!

WAAN QABATTEE JIRTUU SIRRIITTI BEEKII

Ofitti amanamummaa dhabuun waan qabatanii jiran nama harkatti busheessurra darbee gatii hin malleenuu of nama sharafsiisa.

Isa kan keettiti dugda si gachisiisee kan ormaaf harka si kennisiisa.harka hin kenniin! Kana yaadatti qabachaatuma fakkeenya tokko waliin haa ilaallu mee dura.

 Bara durii.... 

Bara durii namoota sadiitu adamoof manaa bahani.guyyaa guutuu olii gadi fiigaa turanii homa tokkoyyuu hin arganne. Dadhabbiifi beela hammana hin jedhameen waan hubamaniif fala osoo barbaadaa jiranii,namichaa gosaan warra guddaa kan hoolaa gateetti(gurmuu)isaatti baatee adeemu tokko halaalatti argani. 

Isaan sadan keessaa tokko"Namicha kana irraa humnaan hoolaa fudhannee qalannee nyaachuu qabna malee hin duunaa?" ittiin jechuun yaada dhiyeesseefii.inni tokkos yaada kanatti mataa isaa oliifi gadi sochoosuun gammachuudhan walii galuu isaa ibsate.Inni hafe immoo,"hoolaa kana fudhannee akka nyaannu fedha nan qaba, garuu akkamittiin akka irraa fudhannuuf falli jira"jechaa falaa sana isaaniifan dhiyeessa jedhe. 

Xumuranii akkuma walii galtee isaanii gochuuf ka'anii karaa namichi irra darbu irra,fageenya murtaa'aan walirraa fagaatanii dhaabbatani.      

Inni jalqabaarra dhaabbatu namicha hoolaa baatee adeemu sanaan,"Maali namichoo ati gosa warra guddaa taatee saree gateettii keetti baattee adeemtaa? Namni biraan si argee osoo nama kolfaa si hin godhiin ofirraa darbi saree kana!"ittiin jedhe. 

Namichi inni hoolaa baatee adeemu sunis,"Namichoo hoolaafi saree adda baafatteeyyuu hin beektuu?𝗺araataa! Kan ani baadhee jiru hoolaa malee saree miti.𝗮na osoo hin taane situ saree baatee jira"jechuun bira darbee adeeme. 

Hoolaa isaa baatee utuma adeemaa jiruu,bakka namicha isa lammataa gahe.namichi karaarra dhaabbatee jiru kunis hin callisne.dabaree isaa,"Har'ammoo saree gateettiti baachuutu eegalamee safuu! hollee bullee,waan hedduu arginee dhageenya.maal taatee jirta namanaa?"yeroo inni jedhuunii,kan hoolaa baatee jiru sun akka duraa ija jabaatee ifachuu hin dandeenye.ifachuu dhiisuurra darbee iyyuu nahee jira.miira sodaa makateen,harka isaan qaqqabachaa hoolaa ofirratti ilaalaa,"Hoolaa mitimoo kanaan baachaa jiru kun?hoolaadhuma Sareen kana hin fakkaattu"jedhee bira darbee adeeme. 

Shakkiin baay'een humna isa irratti godhatee jira.hoolaafi saree ta'uu adda baafachuuf ofitti odeessaa adeema.  

Isaa akkanaan jiruu nama isa sadaffaa bira gahe.kan sadaffaa sunis"maaliif maqaa warra kee warra guddaa nyaatta?Saree baattaa?isayyuu gateettiti!osoo namni biraan sin argiin lafa buusii badi!"jedheen.kana dhagahee qilleensa jidduu hin galchine kan inni hoolaa lafa buusee fiigichaa eegale. 

Akka kanatti jarreen hoolaa isaanii fudhataanii galanii qalatanii nyaatanii jedhama!

Barbaachisummaa waan baatee jiruu beekuu dhabuun isaa hoolaa isaa isa dhabsiise.qabeenyi isaa hoolaa ta'uu isaa wallaalchisee jechi saree jedhu isa salfachiise.kun miindaa waan qabatee jiru wallaaluti,miindaa ofitti amanamummaa dhabuu isaati. 

HIN KEESUMMEESIIN

Waraabessa gara jabeessa tokkotu mandara wayii keessa jira ture, gaaf tokko waraabessi kun Horii (saawwan)mandara sana keessa jiran nyaatee fixuuf ka'e. Namoonni nannoo sanaas gara jabummaa waraabessa sanaa arganii isa waraananii ajjeesuuf murteefatanii waliin mari'atani.

Akkuma jedhanis walii galani gamaf gamasiin eeboo qabatanii osoo barbaadanii naannoo ta'e keesatti arganii kallattii hundaan itti marsanii gara isaatti fiigaa dhufani. Waraabeessi kunis dhaabadhee hin ilallu jedhe kallatti barbaaddatee fiigee Mana qaalittii abbaa mana hin qabneetti fiigee balbala rurrukutee "warrakoo maaloo mana narraa banaa?" jedhe.

Haati manaa ilma ishee tokkittii wajjin jiraataa turte kunis " mal maal taate ?" jettee gaafatte. innis "Maalo na ajjesuuf na ari'aa jiru mana keessa na dhoksi" jedheen.Ishenis ol galchitee mana keessa dhoksite. Jarri Waraabeessicha ari'aa turan faana miilasaa hordofanii yommuu mana sana bira gahan faanni miilasaa bade Balbala manichaa rurukutanii "jara manaa waraabessi tokko as mana keessa jiraa ?"jedhanii gafatan haati manaa kunis "as hin jiru" jette. jarris shakkanii "maalo nutti himi faanni miilasaa as gahee bade bitaas mirgas hin deemne asumatti dhaabate" jedhani isheen garuu jabeesitee "Gonkumaa an hin argine" jettee sobde dhoksite. 

Bulee boromta isaa Waraabessi kun guyyaa waan ta'eef bosonatti galuu barbaadee garuu waan sodaateef achuma bule. Gaafa guyyaa lamaffaa baayyee waan beela'eef galuu barbaadee ammas waan sodaateef achuma ture. Beela isaa obsuun waan itti ulfateef osoo haati mucaa bakkee jirtuu mucaa ishee cacabsee,ukkamsee nyaate. Haati mucaa yommu bakkeedhaa ol galtu mucaan hin jiru. Waraabesichi gaarii waan itti fakkateef isa hin shakkine turte.Ammas garuu Waan beela'eef hamuummachuu jalqabe utaalee miila qaalittii kanaa qabate.  isheenis yommus mucaashe kan nyate akka isa ta'e bartee humnaf sagalee qabduun"Uuuuuuuuu maaloo naa birmadhaa" jette iyyite. 

Namoonni ollaa kaleessa Waraabessicha barbaadaa turanis "mal mal maltu ta'e" jedhanin. isheenis iyyaa guddaan"Waraabessa kaleessa mana keessa dhoksee ture mucaa koo nyaatee anatti darbuufi maalo naaf birmadhaa" jette iyyite namooni sunis kaleessa maliif dhoksite harra maliif baafte jedhanii gara manatti deebi'ani. 

Cubbuu ofitti keessummeesitee of keessa dhoksitee isa faana firoomtee hin taa'in,ofirraa ari'adhu, of ta'ii jireenya kee jiraadhuu.cubbuuf ofiin kennin Hojiinsaa ajjeesuu fi balleessuu waan ta'eef gaaf tokko si balleessaa hin_keessummeessin ofirra ari'adhu.

ISUMA ITTIIN BINNETTI GURGURREE

Gaaf tokko hattuu sadii ta'anii harree namaa hatanii,iddoo biraatti geessanii gurguruuf murteessani.Gaafa guyyaan gabichaa sun ga'u, namichi inni tokko waa rakkatee akka warra lamaanii duukaa harrettii gurguruu hin deemne himatee hafe. Isaanis, "gurgurreema yeroo deebinu qarshii isaa hirmaanna" jedhanii itti himan. Kanaan waliif galanii warri lamaan sun gabaatti harree geessanii gurguranii utuu qarshii hin fudhatin "finxira dhugaa achumaan walii mallatteessuu xumurree qarshiis fudhanna" jechuun utuu alatti harree hidhanii dhugaatii dhuganii, hattuun biraa harree sana alaa hiikkattee fudhattee badde. Isaanis waan godhan wallaalanii gaddaan galan. Yommus namichi inni manatti hafe gammachuudhaan qarshii hirmachuuf arganaa dhufee .."meeqatti gurgurtan gabaan akkam ture dhimmeen isin eegaa ooleem" jedhe. Isaanis deebisanii "ISUMA ITTIIN BINNETTI GURGURREE deebine" jedhan." Maal jechuudha akkas jechuun" jennaan "hattuutu nujalaa hatee"jedhan. 

"murtiidhuma isin namatti murteesitaantu isinittis ni murteeffama;qodaa safaraa isin itti namaaf safartanitti isiniifis in safarama"  

Maarree"namni waanuma facaase ni galfataa" jedhama mitiree

DORGOMMII SAROOTAAF QEERRANSAA

Gaaf tokko dorgommi Sarootaa fi Qeerransa dorgommiin dhihaate yeroo kana namootni leenjistootni isaanii galmee kana galmeesissanii guyyaan gaafa gahu Abbaan saroota sanaas geessee,Abbaan Qeerransa sanaas geesse,akka fiigicha jalqabaniin tiifoozoo warri tahan deggersaaf kaan fooricaa kaan qabsiisa qabatee kan qeerransatu mo'aa jedha kan saree jedha tahus hoomaa namootaa keessa kan qeerreeansa deeggaru baay'eedha turee. 

Haa tahu malee yeroo fiigichaaf bilbilli rukutamu ammayyuu qeerransi in rafa.Jennan koreen dorgommii dhufanii leenjisaa sanaan maaf qeerransi fiiguu dide maaf hin ejajne jennaan ani yeroo isin dorgommii jettan kan akkasaatii wajjin malee sareefi qeerransa maaltu tokko goonan maaliin isa wajjin hirirraan wajjin dorgomsiistuu? Akkamiin inni sadarkaasa malee fiigaa? Jedhee jedhama 

Anis kanan jedhu namootni tokko tokko lafa isaan jiran waan ati jirtu itti fakkaate achii si wajjin fiigaa jirra sehanii gufuu karaarra siif kaahu,dhagaa karaatti guuranii qoree karaatti guurani sitti cufuuf fiigu ati garuu bakkicharra darbuunkee tureeram ati tabbicha baatee tabba kanbirooyyuu xumuraa jirtaam safuudha jechuu wayya ati tasa hin dhaabbatin jabaadhu kun dhaamsa Kooti kudhaammadhu!

ABIDDA,BISHAAN,DHUGAA FI SOBA

Abidda,Bishaan,Dhugaafi Sobni hiriyyoota turan. Haa ta'u malee sonbni gamtaa kanatti gammachuu waan hin qabneef  tokkummaa kana diiguuf  akkan jedhe"maaf iddoo ta'e wahii deemnee,hundi keenya bulchiinsa dhuunfaa keenya kophaa kophaatti hin qabaannu"jedhe.

Hunduu yaada kanaan walii galuun utuu deemanii sobni bishaanitti siquudhaan"abiddi muka,citaafi waan hundumaa kan gubu diina keenya cimaadha.Maaf diina akkanaa wajjiin bobbaana jedheen.

Bishaanis kanaafu maal wayya maal haa goonu? jedheen.sobnis"ajjeesuu qabna.Kana kan gochuu danda'u ammoo suma qofa waan ta'eef yommuu inni taa'u itti dhangala'ii balleessi jedheen.Bishaanis"yoo ani lafatti dhangala'e bishaanumatti deebi'uu hin danda'u jedhe.Sobni "Rakkoon hin jiru.yeroo dhangalaatu akka hin yaane dhagaadhanan si marsa" jedheen.Yeroo kana shakkii hin qabaanne. Abiddi yemmuu dhufee gadi taa'u;bishaan dhufee itti dhangala'ee Abidda balleesse.Sobnis yemmuu kana bishaan dhakaan marsee  walitti sassaabudhaan Injifannoo kana booda wal faana imalaa itti fufan.Yeroo xiqqoo booda Sobni bishaanin" Maaf afaan qilee ykn laga kanarra teessee bareedina uumaa gadi ilaalaa of hin boharsine? jedheen.Bishaan yaada kanatti baayyee gammadee Afaan qilee ykn laga taa'u osoo ilaalaa jiru,Sobni suuta jedhee dhagaa bishaan marsee jiru sana jalaa kaasudhaan qilee sanatti akka dhangala'ee badu taasise. 

Dhuma irratti Sobni Dhugaa dhabamsiisuun waan irra jiruuf yommuu gaara isa guddaa bira gahan Sobni dhugaa gaara jala teessise.Erga gaara gubbaa baheen booda dhagaa itti gadi lakkise.Dhagaan gaara gubbaa yommuu gadi fiigu sagalee uumaa waan tureef dhugaan jalaa uttaallaan, dhagaan gubbaa darbame dhagaa akkasaatti bu'uun addaan baba'ee warqee fi albuudoonni kan biroos baayyen keessaa gadi dhangala'an.

Sobni yommuu reeffa dhugaa ilaaluuf dhufu albuudota qaqqaalii kana argee rifatee "kuni hundi eessaa dhufe?"jedhee gaafate.

Dhugaanis"dhagaan narratti kufnaan albuudonni keessa yaa'an" jedhee deebiseef.

Yeroo kana sobni anatu gaara kana jala taa'aa ati gaara gubbaa dhagaa natti gadi lakkisi(gadii dhiisii)"jedhee dhugaa gaafate. 

Dhugaanis yommuu gaara gubbaa bahee dhagaa guddaa itt gadi lakkisu sobni bakkumatti(battalumatti)buruqee du'e. 

Kuni kan agarsiisu dabni hammi fedhe jiraate hangam baayyatus,turus dhuma(xumura) irratti kan mo'atu Dhugaa ta'uu isaati. 

SEENAA NAMICHAA FAKKII KAASUUN JIRAATU

Magaala xiqqoo tokkoo keessaa Namicha fakkii kaase gurguruudhaan jiraatu tokkotu ture.Guyyaa tokko namichi hiyyeesi magaalaa sana keessaa jiraatu gara namichaa fakkii kaase gurguruudhaan jiraatu bira dhufee akkas jedheen"ati fakkii kaaste gurguratta qarshii baay'ees waan argattuf sooressaa taatetta garuu hiyyeesootaf waan tokkolle hin lattuu,namicha mana fooni qabuu sana ilaalimee inni yeroo hunduma hiyyeesootaf Foon gatii malee tola kennaf ati garuu waan tokkolle namaf hin lattuu"ittiin jedhe.

Namichii fakkii gurguruudhaan jiraatu sunis deebii deebisuufi dhisuudhaan callisee kolfee.

Namichii hiyyeesi sunis magaalatti keessa deemuudhaan namichii fakkii kaase gurguruudhaan jiraatu qarshii akka qabuu fi hiyyeesootas gargaaruudhaaf akka fedhii hin qabnee,akkasumas nama gaarii akkani hin taane namoota maagalatti keessaa jiraatanitti deeme himuutti ka'e

Namonni magaalicha keessa jiraatanis namicha Isa fakkii kaase gurguruudhaan jiraatu sana hedduu jibban.

yeroo muraasa booda namichi fakkii kaase gurguruudhaan jiraatu hedduu dhukkubsate,namonni magaalicha keessa jiraatanis waan isa jibbaniif namni gargaarsaa godhuuf ni dhabame haaluma kanan osoo jiruu dhukkubichi waan itti cimeef lubbuun isaa dabartee(boqote).

Erga namichi fakkii kaase gurguruudhaan jiraatu boqote kaase namichi mana fooni qabuu fi hiyyeesootaf Foon gatii malee tola kennuf sun hojii isaa ni dhaabe(mana fooni isaas ni cufe)

Hiyyesonni magaalicha keessa turan yeroo duraa mana fooni sana foon gatii malee fudhachaa turan manichi cufamu isaatin hedduu gaddan,maaliif akkani mana fooni sana cufes deemani gaafatan.

Namtichi mana fooni sunis akkas jedhee deebiseef"dur Kanan ittin foon tola isini kennuuf qarshii namichi fakkii kaase gurguruudhaan jiraatu naa kennuun ture har'a garuu inni boqoteera namni qarshii naaf kennu hin jiruu"jedhee deebiseef

Namonnii sunis yeroon akkas jedhuu hedduu gaddan Isa duraan namicha fakkii kaase gurguruudhaan jiraatu sana jibbaa turan yaadachun bayyee boo'an.garuu boo'uun maal godh'aaf malee."bishaan darbee hin waraabatanii"jedhu!

👉yeroo hedduu nuti waan tokko utuu addaan hin baafatin nama irratti murteessuuf baay'ee ariifannaa.kanaafuu osoo waanta namni keessa jiruu hin hubatiin namarratti murteessuu haa dhifnuu!

JAARSA BEELA'EE DAABBOO GOGAA OF HARKAA QABU

Guyyaa tokko jaarsi beela'e tokko daabboo gogaa harkaa qabu waan ittiin laaffisee nyaatu kadhachuuf naannoo mana nyaataa tokko taa'e. Xinnoo akkuma achi taa'een fooliin nyaataa baayyee nama haawwatu afaan isaa hancufaan guute.Jaarsi kunis daabboo gogaa harkaa qabu ija isaa dunuunfatee akka ittoo fooliin isaa funyaan isaa seenen nyaatutti of amansiisuun daabboo isaa nyaate. 

Haala nama kanaa ilaalaa kan ture abbaan mana nyaataa sanaa,Jaarsa kana bira dhaquun silliqsee qabatee kan funfatteef kaffali jedhee ija itti babaase. Jaarsi hiyyeessi sunis"Anoo qarshii hin qabu.Yoo barbaadde abbaa murtii bira na geessi"jedheen.Namichis abbaa murtii bira geessun wanta uumame marayyuu tokko lamaan itti hime. Xumura irrattis abbaan murtii jaarsi hiyyeessi sun kan funfateef akka kaffalu itti murteesse.

Xumura irratti abbaan murtii kun qarshii akka jaarsichi kanfaluuf itti murtaa'e"Ani ofii koon kaffalaaf"jechuun Abbaa mana nyaaticha ofitti waamun,Saantimoota kiisa isaanii keessa jiru baasun harka isaanii laman gidduu naquun gurra isaatti qabanii'shak shak shak' gochuun sagalee isaa dhageessisan.Itti fufuun abbaan murtii"Deemi egaa ani kaffaltii jaarsa kana irra jiru siif kaffaleera"jedhaniin abba mana nyaatichaan.Namichis walii wallaalee"Maal jechuudha kun abbaa murtii? sagalee isaan dhaga'e malee yoomin fudhadhe"jennaan."Jaarsi kunis foolii isaa fuunfate malee yoom nyaate?"jechuun deebisaniif jedhama.waan gaatii itti hin baafne fudhachuuf hin rakkatiin yeroof humna kee qisaaseessa. 

Baacoo Intalaafi Poolisii

Intalatu osoo karaa irra dhaabbattee boossu poolisiin tokko itti dhufe. Kana booda

Poolisii.... Maal taate kan boossu? jedhee gaafate

Intala.. namicha tokkootu yeroo hunda gowwaa jedhee na arrabsa/ na abaara jetten

Poolisii. . Waal beektuu dura? jedheen

Intala.. Eeyyen na dhungateera ittin jette.

Poolisii. . Akkanatti moo? jedhee dhungateen gamaaf gamana ilaallatee.

Intala .. Eeyyen ittiin jette

Poolisii. . Maal kanuma qofaaf gowwaa siin jedhaa? jedheen.

Intala. ... lakki Wal qunnamtii saalaas wajjiin raawwadherra ittin jette.

Poolisii. ..akkanatti moo? Jedhee Wal qunnamtii saalaa wajjin raawaate.

Intala. ...Eeyyen ittiin jette.

Poolisii. . Maal kanaaf gowwaa siin jedhaa ree? jedheen ammas deebisee.

Intala. .. Eeyyen erga kana hunda taane booda HIV/AIDS qabaachuu isa natti hime. Ana qofaa miti kana booda atis gowwaadha ittiin jette jedhama!

Falmii jireenya kee keessatti gootu, eenyu waliin akka ta'e adda baafadhu

Bara tokko Harree fi qeerransa gidduutti falmiin uumame.Innis halluun margaa maal akka fakkaturratti ture. Harreen "margi cuquliisa" gaafa jettu, Qeerransimmoo "lakki, margi magariisaa" jedhaan Walfalmiin kunis homaa fala dhabee ittumaa hammaannaan, murtiif gara leencaa deeman. Achi gaafa gahan Harreen iyyitee akkana jette,

"Yaa mootii kunoo qeerransi margi magariisa naan jechaa jira; animmoo waahuu margi cuquliisan jedhe mee kaanaf fala itti nuuf kenni" jetteen; Leencis dhugaadha margi cuqulisaa jechuun murteesse.Yoona Harreen "dhugaa waanan argadheef qeerransatti adabbiin haa muramu" jechuun sagaleeshee dhageessifte. Leencis, Qeerraansi sa'aatii kanarraa kaasee waggaa shaniif callisaan akka turu adabe. Harreen ta'ii kanatti gammachuutiin utaalaa, "Margi cuquliisa....Margi cuquliisa " jechuun lafa dhiitte; amantes.

...Qeerransiis adabbisaa waggaa shanii fixachuun gara Leencichaa deemee, gaaffii tokko gaafate; "Yaa mootii akkamitti margi magariisa ta'uu osoo beektuu na adabda" jedhe.

Leencis,"Dhugaadha margi magariisa; addabbiin kee garuu waa'ee halluu margaa miti. Akkamitti Gootni fi Abshaalli akkakee gadi deebi'ee falmii harreef yeroo gubaatu si adabsiise". jedhee jedhama.

Falmii jireenya kee keessatti gootu, eenyu waliin akka ta'e adda baafadhu.

Galgala keessa abbaa manaadhaaf bilbilli bilbilama. Abbaan manaatis haadha manaatin "Bor firoonnikoo ni dhufna naan jedhan" jedhee waan bilbilaan dhaga'e itti hima.

Haati manaas akka aaruu wayii taatee " maal hojjechuu dhufu" jetteen. Abbaa manaa: maalan beekaree, garuu dhimma wayii qaabachuu danda'u nagaadhaaf dhufna nan jedhaniiru.

✔️✔️✔️✔️✔️✔️✔️✔️

Haadha manaa:isammoo meeqa ta'anii dhufukaa?

Abbaa manaa : isa hin gaafanne...nidhufna naan jennanan tole jedheen malee.

✔️✔️✔️✔️✔️✔️✔️✔️✔️

Haadha mana: ana maal na dhiberee haa dhufanika..

Abbaa manaa: qophaa'uu qabna. Keessummaan yeroo dhufu cal hin jedhamu.

✔️✔️✔️✔️✔️✔️✔️✔️✔️

Haadha mana: Ani wantan qopheessu tokko hin qabu. Silas waa'ee mana keenyaa isaanu ni beeku.

Abbaa mana: akkasimmaa hin jedhamu wanta bibbitamullee natti himiitii biteen waa qoqopheessinee eegna.

✔️✔️✔️✔️✔️✔️✔️✔️

Haadha manaa: waa tokkoyyu hin barbaachisu wanta jiru mi'effatu.

Abbaa manaa: maaltu jira? 

Haadha manaa: bishaanis yoo ta'e... kan biraa wantin qopheessu hin jiraatu

Abbaa manaa: lakkii dhiisi maaf akkas jetta. Namni fira qaba jedheetu nujaallatee mana keenya dhufa mitii...gaafuma ol lixanirre waan afaan kaa'atan haa qopheessinu.

✔️✔️✔️✔️✔️✔️✔️✔️✔️

Haadha manaa: haa dhufani wanta jiru nan dhiyeessafi. Akka kanatti utuma wal mormanii lafti bari'a. Abbaan manaatis ganamaan ka'ee waa'ee manicha yoo ilaalu oomtu hin jiru. Cireenis hin jiru. Haati manaatis cal cal jettee hirriibashi tumaa jirti. Yeroo kana argu abbaan manaatis mana dhiisee deeme. Battaluma inni manaa ba'een haati fi abbaan haadha manaa firoota ishee kan biroo wajjin baay'atani gara manaa dhufani. Yeroo kana rifattee lafa seentu wallaaltee gara abbaa manaa isheetti bilbilte....

✔️✔️✔️✔️✔️✔️✔️✔️

Haadha manaa: Maaliif firoonnikee nidhufu jettee natti hin himtu turte. Maalan sigodhe abbaa fi haadhako duratti na qaanessita Abbaa manaa: sitti himeen tureem 

Haadha manaa: Firoonnikoo ni dhufu nan jette malee fironnike ni dhufu naan hin jenne.

Abbaa manaa: Eeyyee garuu fironnikee firoota kooti jedhee wantan yaadufan akkas siin jedhe.

Haadha manaa: amma maal gochuun qaba? Bitaa natti galeera.

✔️✔️✔️✔️✔️✔️✔️✔️✔️

Abbaa manaa : keessummeessi kan biraa maal gootaree

Haadha manaa: wanti qophaa'e wantii gaarii tokkolle hin jiruum manni duwwaadha.

Abbaa manaa: maal wayyaree??

Haadha manaa: mana nyaatatiyis ta'u wanta nyaatamu fidii koottu malee..

✔️✔️✔️✔️✔️✔️✔️✔️✔️

Abbaa manaa: ani amma hojiirran jira dhufuu hin danda'u. Ati maaltu sidhibe cal jette wanta mana jiru kenniif. Manichafoohaaraa  miti ni beekuu.

Haadha manaa: wanti tokkoyyuu hin jiruuBishaanillee haa ta'u kenniif jedheen jedhama.

Gaarummaa yaaduu fi hojechuun ofumaafi.Rakkinni akkasii kun mana baay'etti ni

mullata.Obboloonni keenya doogoggora akkasii irraa of eegaa.Mee seenaa kana irratti eenyutu balleesse jettu?

Deebiisaa isiniifan dhiisa.