Waan hundaa dursii argami (be proactive)

Adduunyaa kana keessatti hammi isaa xinnaatus guddatus dhiibbaa uumuu akka dandeettu beekuu qabda. Kana godhuudhaaf immoo yeroo hunda waan Adduunyaan siif dhiyeessitu qofaan masakamuun sirra hin jiraatu. Ati mataan kee dursitee argamuu, waan sitti dhufuu dandahu tokko dursitee tilmaamufii irra aanuun barbaachisaadha. Miira kee toohachuudhaaf aangoo guutuu qabda. Waan namni nama godhu/ namarratti hojjatuuf yaalu caalaa haala nuti waan sana ittiin hubannuutu murteessa. Waan namni siin jedhe toohachuuf aangoo dhabdus waan si godhan saniin miira kee miidhuu dhabuuf garuu aangoo guutuu qabda. Waan namni si aarsa jedhee dubbate ati guutumaan guututti ofirraa qolachuu ni dandeessa. As biratti Geengowwan Ilaalchaa ( Circles of Attitude) lama isiniif qooduun barbaada;

A. Wantoota Ati Toohachuu Hin Dandeenne (Circle of Influence) 

Wanti geengoo kana keessaa waan ati guutumaan guututti toohachuu hin dandeennedha. Fakkeenyaaf namni tokko yoo ganamaaf galgala si dallansiisuuf waan kee dubbataa oole, yoo maqaa kee balleessuuf yaalaa oole, yoo si miidhudhaaf shira xaxaa oolee bule ati nama sana afaan qabuu/yaada isal sana dirqisiistee dhiisisuu hin dandeettu. Hamma fedhe yoo dute qarriffaa isaa irraa cabsuu hin dandeettu Tarii adeemsi seeraa akkuma jirutti ta’ee jechuu kooti. Kanaaf wanti qaama biraatiin sirratti raawwatamu kamiyyuu toohannaa keetin ala jira jechuudha.

B. Wantoota Ati Toohachuu Dandeessu (Circle of Control) 

Wanti geengoo kana keessa jiru hundi waan ati guutumaan guututti toohachuu dandeettudha. Akka fakkeenya asii oliitti ilaalletti namni tokko dalagaa si godhatee waanuma kee qaaqaa yoo oole, nama san gurra dhoowwattee, haasaa isaa sana gatii dhabsiisudhaaf, jalaa cal’istee isa salphisuudhaaf aangoo guutuu qabda. Maalif jennaan, aaruu dhiistee waan sanatti baacuu/ nama sanitti kolfitee inumaa ittiin bashannanuudhaaf aangoon guddaan harka kee waan jiruuf. Gama biraatiin waan kamuu keessatti ilaalcha akkanaa horachuun barbaachisaadha. Waan jireenya kee keessatti si mudatu toohachuu dadhabdus waan si mudate sana akka si hin miinetti keessummeessuun harka kee jirti. Maalif osoo kana godhuu dandeettu akkana na godhan jeten aartaree? Maalif namni biraa akka si miidhee miidhama keetitti gammadu hayyamtaree? Hin hayyamin! 

Kutaa 2^ffaa Ilaali

Kophaakee Moo’uf Hin Yaalin (Think Win Win) –

Hariiroo namaan waliin qabdu keessattis tahee waanuma kamuu keessatti kophaakoon moo’ee argamuu qaba jedhanii yaaduun barbaachisaa miti. Hamma dandeettun fedhiin kee qofti osoo hin ta’in fedhiin nama/ qaama kan birootis akka guuttamuuf waan dandeettu godhuuf yaali. Yoo tokko moo’ee waan hunda ofumaa argachuudhaaf fiigu walitti bu’iinsi, walitti mufachuunifii rakkoowwan adda addaa mudachuun ni malu. Kana hambisuudhaan, ofiifis, nama kan birootifis yaadun gama tokkoon michoonni keenna akka baay’atan gama birootiin immoo nutis gammachuudhaan hawaasa keenna waliin akka jiraannu nu gargaara.

Fakkeenyaaf namni waa daldalu tokko maamila horachuu yoo barbaade waan gaarii dhiyeessuu qofa osoo hin ta’in fedhiifii miira maamila isaa san beekuufii fedha san guutuu dandahuu qaba. Gaafa fedhii keenna malee jennee fedhiif miira maamila keennaa irraanfanne boru maamilli keenna nu gatee nama meeshaa nuti gurgurru nurraa bitu akka dhabnu, sunimmoo kasaaraa daldalaa akka nutti fidu irraanfachuu hin qabnu. Fakkeenyuma kanaan waan hunda keessattuu goggooginsaf ofittummaa ofirraa fageessudhaan waan nuufis qaama kan birootifis toluu dandahurratti xiyyeeffachuun faaydaa guddaa nuuf qaba. As biratti yaada baay’ee na ajaa’ibe tokkon isiniif qooda. Innis waa’ee Herrega Baankii Miiraati. Herrega baankii kanaan barreessaan kitaabichaa Emotional Bank Account (Herrega Baankii Miiraa) jedhaan. Yaadrimeen isaa Herrega Baankiitiin walfakkaata. 

Hariiroon ati namootaan waliin qabdu akka waan kuusaa maallaqa baankii miira keetiiti. Yeroo kee fudhattee yoo waan gaariidhaan kunuunsite qabeenyi ati herrega san keessaa qabdu ni dabala. Yoo miira kee toohachuu dadhabdemmoo herregni kee garnalen hir’ata. Hariiroo Jireenyaa namootaan waliin qabdu keessatti waadaa kee eeguun, dhugaa dubbachuun, iccittii eeguun, goggogdummaa ofirraa fageessuun, waan an jedhe malee jechuurraa of eeguun, jechoota miira namaa eegan fayyadamuun akkasumas namoota

hubachuudhaaf yaalii godhuun qabeenyi nuti Lakkoofsa Herreggaa Baankii Miiraa keenna keessaa qabnu akka dabalu godha. Adaduma faallaa kanaatiin socho’uu eegalluunis qabeenyi nuti herrega keenna keessaa qabnu ni hir’ata. Kanaafuu hamma dandeette hundaan Herrega Baankii Miira Keetii keessatti qabeenya guddaa kuufadhu. Qabeenyi ati kuufatte kun immoo jireenya kee keessatti akka baay’ee si fayyadu hin shakkin.

Kutaa 3^ffaa Ilaali Kutaa 5^ffaa Ilaali

Ati urjii taate mul'achuuf uumamte; kannaf urjii ta'i mul'adhuu

Tarii jireenya kee keessatti bakki ati amma jirtu filannoo keetiin malee akka tasaa qaama birootiin waan murtaa'e akka hin taane beektaa?  

Ilmi namaa guyyuma uumamu bilisa ta'ee uumame,gaafa du'us bilisa ta'ee du'a,garuu waan nama gaddisiisu bilisa ta'ee hin jiraatu. Dhiibbaa qaamota adda addaa jalatti kufee hiree ofii fedha isaatiin dabarsee kenna. 

Hireen kee filannoo fi murtee kee keessa jira. Filannoon ati beektes ta'ee osoo hin beekiin guyyaa guyyaan filattuu fi murteesitu hiree keetiif gahee hangafummaa taphatu. Kanaafuu qaamota adda addaatii Hiree kee dabarsitee hin kennin,waan ta'uu feetu seeran filadhu...sana booda murtee jabaa kenni. Sana booda jireenya kee irratti bu'aa raajii argita. Waan har'a taatee jirtuuf eenyullee hin komatin.

Kun sadarkaa dhuunfatti qofa osoo hin taane akka biyyaattis ni hojjata. Hireen biyya takkaa bu'aa  filannoo fi murtee lamiilee hundaati(tarii hammi isaa wal caaluu mala).

Galmawwan Saayikooloojii Arfan.

1. Amala addeessuu(describe)

2. Amala ibsuu(explain)

3. Amala raaguu(predict)

4. Amala to'achuu ykn jijjiiruu.(control or change)

Maalummaan galmoota kanaa akka ifa nuuf ta'uuf, mee seenaa mucayyoo tokkoo waliin haa ilaallu.

Eebbiseen barattuu kutaa 7ffaa yoo taatu, barnootashee sirnaan hin hordoftu; hojii manaa kennamus qubaanuu ittiin buutu. Sababa kanaa,

qabxiinshee goda jira.

Barsiisaashee kan ta'e Tolaan, amalashee kana ni arga; ni hubatas(observe and notice). Taateen kun hundi, amala Eebbisee fi hubannaa Tolaa nuuf #addeessa (describe). 

Tolaanis, kanarraa ka'uun, #ibsa(explanation) "maaltu Eebbisee akkas godha?" jedhu argachuu yaade. Haaluma kanaan, ogeessa xinsammuu(psychologist) mana barumsichaatiin mucayyoon sun akka ilaalamtu gaafate. Ogeessichis Eebbisee eega haasofsiisee booda, beekumsaa fi muuxannoo dura qaburraa ka'ee, mucaan kun tarii dandeettii kuufamaa barnootasheetti ishee cimsu bira akka gahuu hin dandeenye #raage(predict). Kanaafis tooftaa waa barsiisu akkasumas mala biraa fayyadamuun ,amala fi ilaalcha Eebbisee jijjiire ykn to'ate(change or control). Eebbiseenis barnootasheetti fooyyofte. Dubbisa olii qalbiitti qabachuun, galmoota arfan saayikooloojii maal akka ta'an waliin haa ilaallu.

1. Amala addeessu.(Describe)

Amala sana ilaalanii hubachuu yoo ta'u, galmi kun gaaffilee, maaltu ta'e?, eessatti ta'e?, yoom ta'e? Haala kam keessatti ta'ee? fi kkf kan hammatudha.

2. Amala Ibsuu.(explain).

Amala ilaalan sanaaf ibsa barbaaduu. "Gaaffii maaliif ta'e?" kan jedhu kan ofkeessaa qabu yoo ta'u, galma amala sanaaf waanta sababa ta'e, baruuf dhama'udha.

3. Amala Raaguu.(predict)

Maaltu akka ta'ee fi maaliif akka ta'e, erga beekee booda, fuldurattoo maaltu ta'a jedhee galma bu'aa eegeree raagudha.

4. Amala to'achuu ykn jijjiiruu(control or change).

Wantoota sadan darban erga baree, mala addaa fayyadamee amala sana jijjiiru ykn to'achuurratti galma xiyyeeffatudha.

Sodaan yeroodhan hin kolaafamne taanan humna yaaduu fi waa kalaquu namarraa mulqa.

Sodaan deebii yaada keetiti. Sodaan yeroodhan hin kolaafamne taanan humna yaaduu fi waa kalaquu namarraa mulqa. Inni jabaan sodaachuu dhiisudha,gootummaa. Icitiin sodaa kee injifattuun keessaa tokkoo fi jabaan wanta sodaattu hojjachuudha. 

Maalummaa sodaa tolchii adda baafadhu. Sodaa sumatuu uuma,sammuu kee keessa malee eessayyuu hin jiru. Sammuu kee keessaa dhabamsiisnan eessallee hin jiru jechuudha. Sodaa of keessaa balleesite taanan bakka garaa keetii,bakka abjuu fi Mul'ata keetii ni geessa. Kun immoo jireenya kee keessatti gammachuu fi nageenya guddaa siif kenna.