HIMA DIDDUUN DU'A HIN DIDDU

Yeroo tokko hiriyoonni lama wajjiin karaa deemu turan. Inni tokko qaro dhabeessa yoo tahu inni tokko immoo qaroo qabeessa. Karaa irratti aduun waan itti dhiiteef, wal gaafatanii bakkuma itti dhihe kana buluu murteessani.ganama akka bari'eenis akka deeman.kanaan bakkuma itti dhihe kana

bulan. Tempraacharri(qilleensi) lafa isaan jiranii immoo haala adda taheen guyyaa ni hoo'a, halkan

immoo garmalee diilaallaa'aa waan taheef bineensonni lafarra loo'an gara galgalaa akka fedhan tahuuf ni rakkatu. Ganama akkuma bari'een inni qaro qabeessa tahe, deemeen

hawaasa naannawaa kana jiraatu irraa nyaata nuuf fidee dhufaa ati asitti na eegi jechuun bakka bulanitti qaroo dhabeessicha dhiisee biraa deeme.Inni qaroo dhabeessi kun akkuma isa boodatti hafeen ulee isaatiin akeekkataa nannawa bulan sana osooma asiif achii deddeemuu bofa qorri itti cimuun sochii dadhabee diriiree ciisuun, barii lafaatii fi hoo'a aduu eeggatu ulee isaatiin xuqee arge. Itti deddeebi'ee tuqus bofichi sochii waan hin dandeenyeef ulee gaariin argadhe jechuun boficha gara eegee isaa qabachuun harkatti qabate. Inni qaro qabeessaa nyaata fuudhee yeroo dhufu bofa harkatti argu iyyee bofa tahuu itti himuun akka darbu ajaje. Inni qaro dhabeessichi ulee bareedaa kana fakkaatu na goyyoomsee fudhachuuf akkana dubbataa jira jechuun waan shakkeef boficha darbuu dide. Irra deddeebiin itti himamus hayyamamaa waan hin taaneef qaro qabeessichi itti dhiisuun imala isaanii itti fufan. Imala sa'aatii muraasaan booda aduun bahee qaama bofichaa waan hoo'iseef bofichi of hubachuun ofirra naanna'ee qaro dhabeessicha harka isaa hidduun imala isaa xumure.

Egaa kana irraa wanti baratamu:-Namni Beekumsa qabu akka isa qaroo qabuu yoo tahu inni beekumsa hin qabne immoo akka qaro dhabeessichaati.

Kanaaf,sadarkaa kamittuu dhuunfaanis tahee gareen nama nu caalaa beekaa tahuu isaa beeknuu fi itti amannu, shakkii malee jala deemuu aadaa godhachuun imala keenya karaatti hafuu jalaa haa baraarruun dhaamsa kooti.garuu karaan muldhata keenyatti nu geessu dhugaan sammuu ilaalcha gaariif hubata qabaachuudha.

IlAALCHA QAJEELAAN GUDDACHUU

Namoonni keessi isaanii hin hojjetamne balleessuu malee oolchuu hin beekan..."

Keessi namummaa namaa sagalee Waaqayyootiin karaa qajeelinaatti qaramee guddata.

Namni hin hojjetamne ofiis hin hojjetu namas hin hojjechiisu. Namoonni hojjetamuu keessa

isaanitiif xiyyeeffannoo hin kennan yoo ta'e ofii isaaniitii hin hojjetan namoota hojjetanis hin

hojjechiisan.Namni akkuma hojii ala isaa jiru hojjetu keessi

namummaa isaas akka hojjetamu eeyyamuu qaba.Namoonni keessi isaanii hin hojjetamne isaanii balleessuu malee isaanii oolchuu hin argitan.

Mee ilaalaa namoota duubni isaanii kuulamaa keessi isaanii duguugamaa ajjeechaatti jiran. Namoonni akkasii yeroo ilaaltan; suufii qofa, karabaataa qofa, arraba qofa, waadaa qofa

(waan dubbatan hin eegan),raawwadhu jedhu malee ofii hin raawwatan, namoota cubbuu namni biraa raawwate malee kan ofii raawwatan itti salphatu.

Namoonni tokko tokko maaliif nu caalatti hojjetee milkaa'e! Jireenyi maaliif itti tole? Maal argateetu akkas ta'a?Jedhanii duubatti si deebisuuf kiyyoo kaa'anii kufaatii kee ilaaluuf dhama'u! Ati isaanii gadi yoo taate jaalatu.Yoo si ergatan malee ergaa siif hin deeman. Gadi jettee yoo gugguufteef jaalatu! Gonkumaa guddina kee arguu hin barbaadan! 

Ati garuu fuula hinaaftotaa duratti guddina irraa guddinatti darbita.Bakka siif yaadame tokkollee hin hanqattu! Warri kiyyoo kaa'anii si gaadan utuma arganii bira darbitee,waan yaaddetti milkooftee afaan qabachiifta. 

Nama hinaafu utuu hin ta'in nama hinaafsisu ta'i! Yommuu hojjettu hinaafsisi! Yommuu dubbattu hinaafsisi!Yaada fi hammeenya diinatiin qabamtee yeroo hin gubin! Adeemii bira darbi! Waltajjii diinni itti si affeeru hin hirmaatin!Mul'ata keetiif dursa kenni! Eeggannoo barbaachisu hunda taasisi! Guddachuu kee arganii,ittuma caaluu kee hubatanii, dadhabanii booddeetti si biraa hafu.

DHALA DHABUU - INFERTILITY

Wal qunnamtii saalaa hin ittifamne kan gahaa ta'e qabaatanii haatiifi abbaan worraa tokko woggaa tokko keessatti otoo hin ulfaa'in yoo hafan 'dhala dhabuu' jedhamuu danda'a. Haa ta'u malee kanneen woggaa jalqaba keessatti hin milkaayin keessaa wolakkaan isaanii (Parsantii 50) kan ta'an woggaa itti aanu /woggaa lamataa irratti ni ulfaa'u. 

Dhala dhabuun iddoo lamatti qoodamuu danda'a: 

-Gonkumaa dhala argatanii (ulfaa'ani) kan hin beekne (Primary Infertility) fi

-Isaan yoo xiqqaate yeroo tokko ulfaa'anii/dhala argatanii achi booda argachuu dhaban (Secondary Infertility) jedhamee iddoo lamatti qoodama. 

Dandeetiin ulfaa'uu/qabachuu (fecundebility) shamara tokkoo marsaa xurii laguu tokkoon parsantii 25, ji'a sadihii keessatti ammoo parsantii 50, Ji'a Jahatti parsantii 75 fi woggaa tokko keessatti isaan parsantii 85 ol ta'an ni qabatu ykn ulfaa'uu danda'u. 

Kanneen hafan parsantii 10- 15% kan ta'an woggaa jalqabaatiin ulfaa'uu dhabuu danda'u. Haa ta'u malee isaan kanniiniin jala sararree dhala-dhaban jechu keenyaan dura yeroo gahaa ta'e (woggaa dabalata tokko) fi qorannoo gahaa  ta'e dalagsiisuun barbaachisaa ta'a. 

Dhala dhabuun rakkinna shamaraa irraa qofa ta'uu dhabuu danda'a. Akkuma woliigalaatti cimdiiwwan dhala dhaban keessaa parsantii 25 kan ta'an rakkina dhiiraa/abbaa worraa irraa yoo ta'u, parsantii 15-20 kan ta'u ammoo sababa hin beekamneen/ adda bahuu hin dandeenyeen, kan hafe ammoo (% 60) sababa rakkinna shamaraa/haadha worraa irraa ta'uu danda'a. Kanaaf yeroo mana yaalaa qorannoo dhala dhabuutiif deeman isaan lachuu (abbaan worraatiif haati worraallee) argamuu qabu jechuu dha.

Gabaabumatti shamarri takka ulfaayuuf Oovaariin Oovuleeshiiniidhaan killee oomishitee, killeen sun ammoo ujummoo gadaamessaatiin ufiti fudhatamee, achitti (ujummoo gadaameessaa keessatti) isparmiidhaan wolitti dhufee fartilaayizeeshiini godhee, achi booda makaan isparmiif kille (Zaayigootiin) gara gadaameessa deemee, kessaa gadamessaa irratti biqilee, san boodaa  gadaameessa keessatti guddachuu qaba jechuudha. Kanaaf dhala dhabuun rakkinna ta'iiwaan (taatewwan) kanneen armaan olitti kaasne keessaa tokko irraatti mudatuun/uumamuun ta'uu danda'a.

Kanaaf

*Ovariin Ovuleeshiinii/ killee oomishuu dhabuu ykn otoo umriin hin geenye dhaabuu.

*Ujummoon Gadaamessaa (kan Ovariif gadamessa jiddutti argamu) sababa garagaratin (fkn Infeekshinii gadaamessaa yeroo dheeraaf turen, TB qaamaa hormaataa hubeen, Opireeshiinii naannoo saniif taasifame fa'aan) cufamuun killeen akka isa keessa darbee isparmiin wolitti hin dhufne gochuun.

*Zaayigootiin (ida'amni isparmiif killee) sun sababa gara garaatiin keessa gadameessaa irratti biqiluu dhabuun (Fkn haxawamuu gadamessaa yeroo ulfi dhanagala'u godhamuun, ulfa gadaamessa keessa baasuuf yeroo gadaamessa haxawan gadameessi sun godaannisa uumuu, uumamaan halli uumaa gadaameesaa sirrii ta'uu dhabuun, iitaan biraa keessa ykn gadaameessa irratti bahee  jiraachuun).

*Akkasumas dhiira irratti ammoo dhangala'aan dhiiraa sun seelii isparmii dhabuun, seelii isparmii gahaa ykn sirrii ta'e of keessaa qabaachuu dhabuun (sochiin isaa, bocni isaa, hammi isaa, baay'inni ykn laakkofsi isparmii sun gahaa ta'uu dhabuun) sababalee dhala dhabuu dhiiraa keessaa isaan ijoo ta'aniidha. 

Kanaaf jaalalleewwan lama woggaa tokkoo oliif wolqunnamtii saalaa gahaa ta'e (yeroo marsaa xuriin laguu dhufu irraa laakkayanii guyyoota ulfaayuu carraan jiru san irratti salqunnamtii saalaa godhanii) otoo hin ulfaayin yoo hafan isaan lameenuu mana yaalaa deemanii qorannoolee barbaachisoo ta'an garagaraa hojjisiifachuu qabu. 

Haa ta'uu malee kanneen armaan olitti ibsaman ijoo sababa dhala dhabuu ta'anillee, sigaaraa ykn kan biroo aarsuun, Alkoolii heddummeessuun, dhiphinnaaf cinqaan hamaan jiraachuun, wolqunnamtii saalaa gahaa ta'e gochuu dhabuun, ulfaatinna garmalee guddaa ta'e qabaachuun, ispoortii garmalew heddummeessuu irraa cooma qama dhabu (fkn isaan atleetiksi heddummessan), marsaa xurii laguu guyyaa isaa hin eegganne, akkasumas dhukkuboota sirni ittisa qaamaa keenya qaamuma keenya rukutu tokko tokko (autoimmune diseases) hubamuun carraa dhala dhabuu dubartii takkaa kan olkaasaniidha. Kanaaf wontoota as gubbatti eeraman kanaaf jijjirra amalaa gochuufi qoratamanii yaala argachuunis barbaachisaadha.

MIIDHAA SIGAARAA AARSUUN QABU

Sigaaraa aarsuun qaamoota(Orgaanota) keenya hunda miidhuu danda'a. Dhukkuboota garagaraatiifis nama saaxila. Wolumaa galatti sigaaraa aarsuun fayyaa keenya irratti miidhaa guddaa fida. 

Sigaaraa aarsuun:

* Carraa dhukkuba hidda dhiiga onnee ykn dhukkuba onnee akka tasaa dachaa lamaa hanga afurii ol kaasa.

* Carraa Istirookii (dhigni sammuu keessatti jiguu/ hiddi dhiigaa sammuu keessa jiru cufamu) dachaa lamaa hanga afurii dabala.

* Carraa Kaansarii Sombaatiin qabamuu dachaa digdamii shaniin dabala.

* Hiddi dhiigaa akka dhiphatu fi jabaatu gochuun dhahannaan onneefi dhiibaan dhiigaa akka ol ka'u gochuu danda'a. Carraa dhiigni hidda dhiigaa keessatti itituus ni dabala. Kun ammoo carraa dhiigni sammuu fi miila keenya keessatti itituu ol kaasa.

* Nama dhukkuba Asmii qabu irrattis dhukkubni kun akka itti ka'uufi yoo itti Ka'ee jiraatees dhukkubni kun akka itti cimu gochuu danda'a.

* Dhukkuba sombaa- Ujummoo qilleensaa fi qaamaa sombaa yeroo dheeraaf miidhu (Chronic Obstructive Pulmonary Disease -COPD) jedhamuun qabuumiifi sababa dhukkuba kana irraa du'uu dachaa Kudha lamaa hanga Kudha sadihii dabala.

* Carraa Dhukkuba Sukkaraa Gosa Lammata(Type-II DM)tiin qabamu worra hin aarsineen wol bira qabamee yoo ilaalamu isaan sigaaraa aarsan irratti carraan dhukkuba kanaan qabamuu parsantii 30-40% ni dabala.

Sigaaraa aarsuun:

▪︎Kaansarii Afuuffee Fincaanii

▪︎ Kaansarii Dhiigaa

▪︎Kaansarii Fiixxee/ulaa Gadaameessaa

▪︎Kaansarii mar'umaan guddaa

▪︎Kaansarii ujummoo nyaata afaani hanga garaachaa gadi dabarsu (Esophagus)

▪︎Kaansarii Kalee

▪︎Kaansarii Tiruu

▪︎Kaansarii qaamoota keessa afaan keenya fi kokkee irraa ka'an

▪︎ Kaansarii Rajiijii

▪︎Kaansariii Garaachaafi

▪︎Kaansarii Ujummoo qilleensatiin qabamuufi sababa kansarii kanninitin du'uu haalaan dabala.

Sigaaraa aarsuun:

• Dubartiin takka ulfaayuuf akka yeroo dheeraa itti fudhatuufi yoo ulfooftes:-

• Otoo yeroon hin gahin cinniinsuun akka jalqabuufi daa'imni otoo yeroon hin gahin akka dhalatu

• Daa'ima lubbuun hin jirre akka deessu

• Daa'ima ulfaatinna Xiqqaa qabu akka deessu

• Carraa daa'imni dhalate tasa du'uu

• Carraa ulfi dhanagala'uu/jiguu/nama irraa bahuu (Miscarriage) fi

• Carraa ulfa gadaamessa alatti ulfaayu (Ectopic Pregnancy) ni dabala.

* Sigaaraa aarsuun jabinna Lafee fi fayyumaa ilkaniifi Irga keenyaa irrattis miidhaa ni qabaata.

* Dandeettii qaamni keenyaa dhukkuba ittisuus gadi buusa.

* Moora ijaatiifis carraa saaxilamuu ni dabala. Akkamusamas qaama ija keenya "Retina" jedhamu irrattis miidha guddaa fiduu danda'a.

Sigaaraa aarsuu dhaabuu ykn addaan kutuun:

▪︎Woggaa jalqabaa addaan kunne keessatti carraa dhukkuba onnee akka tasaa fi dhukkuboota sirna marsaa dhiigaatiin (Cardiovascular Disease) qabamu haalaan xiqqeessa.

▪︎Aarsuu addaan kunnee/dhaabnee woggaa 2-5 kessatti carraa "Stroke" (dhigni sammuu keessatti jiguu/ hiddi dhiigaa sammuu keessa jiru cufamu) kan nama hin aarsiineen qixaatti deebi'a.

▪︎Sigaaraa dhaaabne/ addaan kunnee woggaa Shan keessatti carraa Kaansarii Afuuffee Fincaanii, Kansarii qaamota keessa Afaan keenya irraa ka'an fi Kaansarii ujummoo nyaata afaani hanga garaachaa gadi dabarsu(Esophagus)walakkaadhaan gadi bu'a .

▪︎Woggoota kudhaniif yoo aarsuu addaan kutne carraa kaansarii Sombaatiin qabamuu wolakkaadhaan gadi buusa.

Sigaaraa aarsuun qaamoota(Orgaanota) keenya hunda miidhuu danda'a. Dhukkuboota garagaraatiifis nama saaxila. Wolumaa galatti sigaaraa aarsuun fayyaa keenya irratti miidhaa guddaa fida. 

Sigaaraa aarsuun:

* Carraa dhukkuba hidda dhiiga onnee ykn dhukkuba onnee akka tasaa dachaa lamaa hanga afurii ol kaasa.

* Carraa Istirookii (dhigni sammuu keessatti jiguu/ hiddi dhiigaa sammuu keessa jiru cufamu) dachaa lamaa hanga afurii dabala.

* Carraa Kaansarii Sombaatiin qabamuu dachaa digdamii shaniin dabala.

* Hiddi dhiigaa akka dhiphatu fi jabaatu gochuun dhahannaan onneefi dhiibaan dhiigaa akka ol ka'u gochuu danda'a. Carraa dhiigni hidda dhiigaa keessatti itituus ni dabala. Kun ammoo carraa dhiigni sammuu fi miila keenya keessatti itituu ol kaasa.

* Nama dhukkuba Asmii qabu irrattis dhukkubni kun akka itti ka'uufi yoo itti Ka'ee jiraatees dhukkubni kun akka itti cimu gochuu danda'a.

* Dhukkuba sombaa- Ujummoo qilleensaa fi qaamaa sombaa yeroo dheeraaf miidhu (Chronic Obstructive Pulmonary Disease -COPD) jedhamuun qabuumiifi sababa dhukkuba kana irraa du'uu dachaa Kudha lamaa hanga Kudha sadihii dabala.

* Carraa Dhukkuba Sukkaraa Gosa Lammata(Type-II DM)tiin qabamu worra hin aarsineen wol bira qabamee yoo ilaalamu isaan sigaaraa aarsan irratti carraan dhukkuba kanaan qabamuu parsantii 30-40% ni dabala.

Sigaaraa aarsuun:

▪︎Kaansarii Afuuffee Fincaanii

▪︎ Kaansarii Dhiigaa

▪︎Kaansarii Fiixxee/ulaa Gadaameessaa

▪︎Kaansarii mar'umaan guddaa

▪︎Kaansarii ujummoo nyaata afaani hanga garaachaa gadi dabarsu (Esophagus)

▪︎Kaansarii Kalee

▪︎Kaansarii Tiruu

▪︎Kaansarii qaamoota keessa afaan keenya fi kokkee irraa ka'an

▪︎ Kaansarii Rajiijii

▪︎Kaansariii Garaachaafi

▪︎Kaansarii Ujummoo qilleensatiin qabamuufi sababa kansarii kanninitin du'uu haalaan dabala.

Sigaaraa aarsuun:

• Dubartiin takka ulfaayuuf akka yeroo dheeraa itti fudhatuufi yoo ulfooftes:-

• Otoo yeroon hin gahin cinniinsuun akka jalqabuufi daa'imni otoo yeroon hin gahin akka dhalatu

• Daa'ima lubbuun hin jirre akka deessu

• Daa'ima ulfaatinna Xiqqaa qabu akka deessu

• Carraa daa'imni dhalate tasa du'uu

• Carraa ulfi dhanagala'uu/jiguu/nama irraa bahuu (Miscarriage) fi

• Carraa ulfa gadaamessa alatti ulfaayu (Ectopic Pregnancy) ni dabala.

* Sigaaraa aarsuun jabinna Lafee fi fayyumaa ilkaniifi Irga keenyaa irrattis miidhaa ni qabaata.

* Dandeettii qaamni keenyaa dhukkuba ittisuus gadi buusa.

* Moora ijaatiifis carraa saaxilamuu ni dabala. Akkamusamas qaama ija keenya "Retina" jedhamu irrattis miidha guddaa fiduu danda'a.

Sigaaraa aarsuu dhaabuu ykn addaan kutuun:

▪︎Woggaa jalqabaa addaan kunne keessatti carraa dhukkuba onnee akka tasaa fi dhukkuboota sirna marsaa dhiigaatiin (Cardiovascular Disease) qabamu haalaan xiqqeessa.

▪︎Aarsuu addaan kunnee/dhaabnee woggaa 2-5 kessatti carraa "Stroke" (dhigni sammuu keessatti jiguu/ hiddi dhiigaa sammuu keessa jiru cufamu) kan nama hin aarsiineen qixaatti deebi'a.

▪︎Sigaaraa dhaaabne/ addaan kunnee woggaa Shan keessatti carraa Kaansarii Afuuffee Fincaanii, Kansarii qaamota keessa Afaan keenya irraa ka'an fi Kaansarii ujummoo nyaata afaani hanga garaachaa gadi dabarsu(Esophagus)walakkaadhaan gadi bu'a .

▪︎Woggoota kudhaniif yoo aarsuu addaan kutne carraa kaansarii Sombaatiin qabamuu wolakkaadhaan gadi buusa.

FAAYIDAA SHAAYII DHUGUUN QABU

Qorannooleen hedduun akka mul'isanitti shaayii dhuguun fayyummaa qaama keenyaaf faayidaa ol'aanaa ta'e qaba. Shaayiin (diimaaf magariisni) wontoota carraa dhukkuba onnee, kaansarii fi dhukkuba sukkaaraan qabamuu hirdhisan of keessaa qaba. 

Shaayii dhuguun:

● Carraa dhukkuba onnee akka tasaa (Heart Attack) fi Istirookii (dhiigni sammuu keessatti jiguu/hiddi dhiigaa sammuu keessa jiru dhiiga kantareen ykn cooma hidda dhiigaa keessaa fottoqeen cufamuu) daran xiqqeessa.

● Lafeen keenya akka jabaatu godha.

● Koolestiroolii qaama keessa jiru hirdhisuu danda'a

● Dhiibbaa dhiigaa ol ka'aa ta'e gadi buusuu irratti faayidaa qaba

● Muraa garaa/ garaan yoo nama cinine namarraa laaffisu danda'a

● Nyaata booda shaayii dhuguun gaazii (qilleensa) garaacha keessa jiru salphisuun nyaanni nyaanne akka salphaan nuuf bullaayuuf ni gargaara. Haa ta'u malee nyaata booda shaayi dhuguun albuudni aayiranii jedhamu kan hemoglobin dhiigaa tolchuu gargaaru akka haala barbaadamuun qamatti hin fudhatamne godha. Kanaaf namootni hirdhinna dhiigaa qaban nyaata booda shaayii dhuguu hin qaban.

● Fayyuuma fi jabinna ilkanii irrattis gahee guddaa qaba

● Foolii badaa afaaniis ni hirdhisa

● Sirni ittisa qaamaa akka jabaatu godha

● Qorannooleen tokko tokko akka agarsiisannitti carraa kaansarii sombaa, harmaa, fi piroosteetiitiin qabamuu ni hirdhisa

● Carraa dhukkuba Sukkaraa gosa lammeessoo (Type-II DM) tiin qabamu gadi buusa. Garuu namoonni dhukkuba sukkaaraa qaban shaayii sukkara qabu haa fudhatanii hin gorfamu.

● Dandeettii yaadachuu, qalbeeffachuu fi fulleffachuu ni dabala

KUFAATIIN KEE KALEESSA HUBANNOO HAR'AATTI

Dogoggorri inni guddan dogoggoruu kee utuu hin taane dogoggora kee irraa barachuu dhiisukeedha. dogoggorri kee kaleessaa mana barumsaakeedhaa irraa baradhu. Obsi moo'amaa kan ittin mootu yoo ta'u of-tuulummaan immoo mo'aa kan ittin mo'amtudha. Kanaaf of- jajuu kee dhiisi.

Gaarumman ati har'a hojjattu Galaa kee borii siif ta'a. Kanaaf Jallina lafa kaa'ii wan gaggaarii qofa facaafadhu. Kan ati fooyyoftee argamuu qabdu namoota kaanirra utuu hin taane kaleessakeerra ta'uu qaba. Kaleessi kee har'a keerra wayya taanan duubatti adeemaa jirtaati of ilaali.

Kan fagoorraa argitu hunda hin amanin sababni isaas ashabooniyyu gaafa ilaalan shukkaara fakkaatati. Dhiphinni ati dhiphachaa jirtu kun jireenyakee har'a kee balleessetu abdii kee borii dukkaneessa waan ta'ef dafiti of keessaa baasi abdii horadhu. Abdii jechun har'a irra ta'anii boru ilaalu jechuudha. Kanaaf abdiin agartuu kee bori waan ta'ef abdii horadhu jabaadhu!Namoonni tokko tokko akka axxiffannaati. Jireenya kee keessaa gaafa bahan galata jedhi malee of hin goolin. Xiqqoo ati argitee dhabde caalaa guddaa ati hin argine Waaqayyo sif kenna. Yaadi isaa kan kee caalaa. Milkaa'ina kee kufaatii warraa kaanitin madaalta taanan atis kufuun kee dhiyoodha. Kanaaf warra kaan kuffistee milka'udhaf hin yaadini.

Namni kan sitti hin hinaafne gaafa ati rakkatte qofadha. Gaafa milka'innike baay'atu hinaaftonnikes lakkofsan danuudha. kanaaf sidinqin.Yoo fakkeessite namni baay'een si jaallata yoo dhugaa dubbatte immoo nama baay'etu si jibbaa. Garuu jajuu warra sobdootatin jallatamtee alli kee ijaarramee keessi kee diigamuurra dhugaa dubbattee nagaa keessa kee baay'isu wayya. Waan hunduma amanuudhaf hin ariifatin. Sababni isaas sobni dhugaarra ariifatee gurra silixaati, Dubbin kee callisuu keerra yoo hiikaa qabaate qofa dubadhu.

Dubbattee hin yaadin yaadii dubbadhu.

Hamii dhugaa fakkatturraa fagaadhu. Gafa quba tokko namatti qabdu 3 gara ketti akka nan'u beeki. Warra maqaa namaa nyattuurra fagadhu dubbii sagalee isaa nyaadhu.

Warri si jibban si'in utuu hin taane milkaa'ina kee jibbaa jiru. Ati ittuma jabaadhuu didii milkaa'i malee warri kun gubatanii baqanii dhumu. Qillensi amma ati itti argantee ittin jiraacha jirtu kun ammuma kanammoo warra kaanif argansu isa dhumaa ta'a. Kanaf gungumuu kee dhiisiti galateeffadhu!, Hiyyeessa jechuun Kan qarshii hin qabne utuu hin taane, kan muldhata fagootti arguu hin qabneedha.

JIREENYA HARKAA Fi MIILLA_MALEE

Niik Vuujiisiich jedhama. Namoota muraasa qofa irratti kan mul'atu dhukkuba Teetiraa Ameeliyaa siindirem jedhamu irraa kan ka'e harkaa fi miilla malee bara 1982ALA biyya Awustiraaliyaatti dhalate. Nersii kan turte haati isaa aadde Daashkaa Buujischiinaa fi abbaan isaa paaster Booriis Vuujiisiich ilmi isaanii angafni haala kana fakkaatuun harkaa fi miilla malee dhalata jedhanii yaadanii waan hin beekneef akka malee akka rifatan dubbatu. Dhibee akkanaa waliin guddatee garafuula duraatti jireenya isaa akkamitti akka jiraatus gaaffii isaanii ture.

Qaama hir'uu ta'ee dhalachuun isaa umurii ijoollummaatti akka ijoollee isaan kaanii hiriyyoota isaa wajjiin utaalee taphachuu dadhabuu qofaaf otoo hin taane mukwa'ummaa (depression) guddaaf illee Isa saaxilee ture. "Maliifan akkana ta'ee dhaladhe?" Gaaffiin jedhu yeroo hundaa keessa isaa ture. Namni harkaa fi miilla malee dhalate tokko jiraatee bu'aa maal akka buusus dafee hin galleef. Miirri abdii kutannaa Isa jeequ illee deggersa maatii isaa fi jeequ illee, deggersa maatii isaa fi hiriyyoota isaan jireenya isaaf ilaalcha gaarii qabaatee waldhaansoo jireenyaa akka itti fufi murteesse. Jaalala guddaa barumsaaf qabu irraa kan ka'e Yuunivarsitiiwwan Awustiraaliyaa keessa jiran keessa tokko kan ta'e Yuunivarsiitii Giriifti irraa digiriiwwan jalqabaa lama fudhateera. Milkaa'inni isaa Kunis namoota hedduuf kaka'umsa guddaa ta'eera. Miira abdii kutannaa fi mo'amtummaa isatti dhagaa'amu mo'achuufhaan gaaffi, "ani maalan hojjechuu danda'a?" Jedhu of gaafate deebii namoota miliyoonotaaf deggarsa guddaa ta'e kenneera 

Nam-cimaan maqaan isaa Jastin_Darti,jedhamu umuriisaa darbe keessatti yeroo tokko garee kubbaa miillaa North Western tiif sarara ittisaa irraa taphataa tureera.Tapha xiyyeffannaan guddaan itti kenname taphachuuf qopha'anii otuu jiranii,dursee leenjisaansaa isa waamee akkas jedheen"har'a akka taphataa guddaa fi beekamaatti taphadhu,kana gochuus ni dandeessa"jedheen.Jastin yeroo dubbatu"leenjisaan keenya maqaa ani hin qabne naaf kenne.Garuu waa'ee kootiif ilaalcha haaraa akkan qabadhu nataasiseera.Yeroo sana mooraalii an ittiin fiigee dirree seene hanga har'aa hin dagadhu Sammuunkoo dursee milkaa'ina gonfate,waan ta'eef maqaa inni natti moggaase suuta suuta akka dinqisiisaattan maqaa kana dhugaa godhee agarsiise!"jedheetu dubbata

Hundumaa dursa sammuu keenya qopheessuun faayidaa guddaa qaba.Injifatamuufis ta'u injifachuuf ilaalchi fi yaadni nuti dursa sammuu keenya keessatti wixineessinu humna guddaa qaba.Waanti nuti taanee mul'annu wanta sammuu keenya keessatti bocanneedha.Siif ifsuuf sammuunkee ajajaa jireenya keetiiti.Wanti sammuukee keessatti dubbatame si ibsu.Mee amma namichi kun taphataa dadhabaatu taphataa beekamaatti ol guddate.Kun immoo kan ta'uu danda'e sammuu isaatti jechoota humna qabantu dubbatame,kun immoo eenyuummaa isaa isa dhugaa kan mul'isaniidha.Hata'u mee sammuun kee milkaa'inaaf qopha'aadha? Jechoota akkamiitu sammuu kee irraa wal qaba,jechoota negetivi moo pozatividha?jechooti akka leenjisaa sanaa mooraalii namatti horan gara sammuukeetti ni dubbatamuu?jechooti pozativin yeroo hundumaa sammuu kee irraa iyyan eenyummaa kee dhugaadha(milkaa'inaa).Eenyummaa kee dhugaa kanaaf sammuukee qopheessi.Kana jechuunkoo sammuukee_milkaa'inaaf_qopheessi jechuukooti.Injifachuuf of qopheessi,maaliif seete sammuukee dursitee nyaata milkaa'inaa soorta taanaan ati ni milkoofta.

Kanaaf fira Koo Yaa nama baarruu kana dubbisa jirtu ati hoo harkaa fi miilla utuu qabdu abdii kutannaa keessa jirta moo mal hojjedhu jette of gaafacha jirta laata? Anis ta'e ati waan xiqqoo ilaalle abdii kutachuu dandeenya garuu akkas ta'uun irraa hin turre abdii kutannaan gufuu milkaa'insa isa guddadha kanaaf abdii hin kutatin ka'i waan hojjechuu qabduttii itti fufi hojjedhu.